Gistologiya, stitologiya va

oraliq filaiuentlar
mikronav<
Rasm 2.9. Sitoskelet va uning tarkibiy
konwonentlaninifm sxematik ku rinisht.
M ikronaychalar va ularning hosilalari
Mikronaychalar elektron mikroskop ostida o ‘ tgan asming 60- 
>'lkirida topilgan. M'krona\chalar asosan oqsildan tashkil topgan 
bo'lib membrana tuzilishiga ega emas. Mikronaychalar aniq 
tuzilishga ega bo'lgani uchun ularni hujayraning boshqa kompo- 
nentlaridan ajratish oson. U eukariolik hujayralarning hammasida 
bo'lib bakteriyalar \a boshqa prokariotik hujayralarda uchra- 
maydi. Mikronaychalar sitoplazmaning muvaqqat tuzilmalarini 
(masalan. bo'linish dukini) hosil qilishi mumkin. Mikronaychalar 
seiUnola. bazal tanacha. xivchin va kiprikchalaming asosiy 
Mrukiur hirligi bo'lganligi tufayli ularni 
mikronaychalarning
hasHalari
deb hisohlash mumkin. Mikronaycha to‘ g ‘ ri, shoxlan- 
mauligun. Jiametri 25 nm, u/unligi bir necha mikrometrgacha 
(mkm) bo'lgan ichi bo'sh silindrdir. Uning devorini qalinligi 5 
nmga 
teng. 
bir 
biriga 
zich. 
parallel joylashgan 
tubulin 
protofilamentlaridan iborat 
globulyar subbirliklar
tashkil etadi 
(I-asmS.IOjj
73

---

Rasm 2.10. Mikronaychaning sxematik ifodalcmishi.
Protofilamentlar 
yoki 
subbirliklar 
a- 
va 
(i- 
tubulin 
geterodimerlarining polimerizatsiyasi natijasida hosil bo'ladi. Har 
bir mikronaycha devorini asosan 13, ba’ zilarida esa II tubulin 
protofilamentlari tashkil etadi. Mikronaychalar o ‘ zgaruvchan, 
dinamik beqaror boMib, ularda muntazam ravishda tubulin gctero- 
dimerlarining polimerizatsiyasi (birlashish!) va dcpolimerizat- 
siyasi (tarqalib ketishi) kechadi. Tubulin molekulalarining polime­
rizatsiyasi hisobiga mikronaychalar uzunasiga o ‘ sadi. Har bir 
mikronaychada uning musbat (+) va manfiy ( - ) oxirlari (qutblari) 
farqlanadi. Polimerizatsiya va depolimerizatsiya jarayonlari (+)- 
oxirda kechadi, (-)-oxirda esa (agar u stabillovchi oqsil bilan 
yopishmagan boMsa) tubulin geterodimerlari naychadan ajralib 
chiqadi. Mikronaychalarning baraarorligi (stabilligi) ularning 
qaysi tuzilmalar tarkibida boMishi bilan bogMiq. Masalan, kiprik­
chalar, kinotsiliylar va xivchinlarda aksonema hosil qiluvchi 
mikronaychalar nisbatan barqaror boMsa, sentriolalar naychnlari 
esa dinamik o ‘ zgaruvchandir. Naychalarning barqarorligi sitozol- 
dagi mikronaychalar bilan bogMiq oqsillar tomonidan boshqa- 
riladi. Mikronaychalar sentriola. bazal tanacha, xivchin va kiprik-
74

---

chalarning asosini tashkil etadi, sitoskelet tarkibiga kiradi. Shu 
boisdan ular bajaradigan vazifalar ham xilma-xildir. Mikro­
naychalar sitosklet tarkibida tayanch vazifasini o ‘ tab, hujayraning 
shaklini belgilaydi; makromolekulalar, organellalar, endosomalar, 
sekretor pufakchalaming turli y o ‘ nalishlardagi 
transportida, 
hamda fagotsitoz va lizosomal parchalanish jarayonlarida faol 
ishtirok etadi. Ular aksonema va bazal tanachalar hosil qilib, 
kiprikchalar va xivchinlaming harakatchanligini ta’ minlaydi. 
Sentriolada esa aynan mikronaychalar b o ‘ linish dukini hosil qilib, 
mitoz paytida xromosomalaming tekis taqsimlanishini ta’ min­
laydi. Mikronaychalami ushbu vazifalarni bajarishida ATFaza 
aktivligiga ega bo'lgan