Glapova zuxraning zoologiya fanidan tayyorlagan
Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
| ASOSIY QISM
1-BOB O’RTA OSIYO SUV HAVZALARIDA UCHRAYDIGAN BALIQLAR KATTA SINFI VAKILLARI. 1.1 O’rta Osiyo suv havzalarida uchraydigan suyakli baliqlar sinfi vakillari. Baliqlar katta sinfiga 20 mingdan ortiq tur kiradi va ular barcha suv havzalarida uchraydi. Shulardan MDHda 500 dan ortiq, O`rta Osiyoda 110 ta va O`zbekiston suv havzalarida 84 ta turi uchraydi. Ularning uzunligi har xil. Masalan: kitsimon akulaning uzunligi 18-20 m gacha va og’irligi 15-20 t gacha yetsa, Filippin orollarida yashaydigan pondako balig’i tanasining uzunligi 1-1, 5 sm va og’irligi 1, 5 g, dengiz itchasining uzunligi esa 1, 2 sm keladi. Baliqlar katta sinfi Tog’ayli baliqlar ( Chondrichthyes ) va Suyakli baliqlar ( Osteichthyes ) sinflariga bo`linadi. O`rta Osiyo, shu jumladan, O`zbekiston suv havzalarida osyotrlardan Orol baqrasi ( ship ) Orol dengizi hamda Amudaryo va Sirdaryoning quyi va o`rta oqimida yashagan. Uning uzunligi 2 m gacha va og’irligi 30 kg gacha borgan. Shuningdek, O`zbekistonda soxta kurakburunlarning uchta turi uchraydi. Bu baliqlarning tumshug’i keng bo`lib, kuraksimon shaklda. Boshining pastki tomonida katta og’zi joylashgan. Tanasining qavariq suyak plastinkalari oralig’ida terisi mayda suyak donachalar bilan qoplangan bo`lib, yassi plastinkalari yo`q. Ko`zlari juda kichik, skeleti tog’aydan iborat. Tumshug’ini uchida 5 ta o`tkir va qattiq tikanlari bor. Amudaryo katta soxta kurakburuni ( Pseudoscaphirhynchus kaufmanni ) Amudaryoning quyilish joydan Panj daryosi oralig’ida uchraydi. Bu baliqning tumshug’i keng yapaloq kuraksimon shaklda. Usti, ya`ni orqa tomoni qoramtir 5 rangda. Dumi ipga o`xshagan uzun tanasining uchdan bir qismini tashkil qiladi, shu ipga o`xshash dumining bo`lishi bilan kichik soxta kurakburundan ( Pseudossaphirhynchus hermanni ), ya`ni kichik gajakdumdan farq qiladi. Dumining xivchin kabi ingichka va uzun bo`lganligi uchun, uni qilquyruq ham deb nomlanadi. Tumshug’ining uchida 5 tagacha o`tkir va qattiq tikanlari bor. Katta yoshdagilarida bir juft o`tkir tikani ko`zining oldida va bir jufti ko`zining orqa qismida joylashgan. Bu baliqlar aprel oyida tuxum qo`yadi, 7 yoshida voyaga yetadi. Uvildirig’ining soni 2 mingdan 37 mingtagacha boradi. Chavoqlari (lichinkalari) mayda bo`lib, umurtqasizlar bilan, kattalari esa baliqlar bilan oziqlanadi. Katta soxta kurakburun ovlanadigan qimmatli baliqlardan hisoblanadi. Lekin kam uchraydi. Kichik soxta kurakburun (Pseudossaphirhynchus hermanni), ya`ni kichik Amudaryo gajakdumi (toshbaqra) ham Amudaryoda tarqalgan. Uning uzunligi 27 sm gacha boradi. Tumshug’i uzun va kambar bo`ladi, tumshug’ida tikanlar soni 2-3 ta bo`ladi. Dumida xivchini yo`q, dum suzgich qanoti geterotserkal tipda tuzilgan. Yelkasidagi cho`girlarining soni 9-13 tagacha boradi, ko`zlari kichkina. Ko`krak suzgich qanotida teri burmalari bo`lishi bilan ajralib turadi. Kichik soxta kurakburun Amudaryoda uchraydi. Bu baliq katta soxta kurakburunga nisbatan kam uchraydi. Shuning uchun ham uning ko`payishi va rivojlanishi yaxshi o`rganilmagan. Ularning ozig’i suvda yashaydigan umurtqasiz hayvonlar hisoblanadi. Ov ahamiyatiga ega emas. (3-rasm) 6 Sirdaryoda ham kichikroq, ya`ni uzunligi 30 sm gacha boradigan Sirdaryo soxta kurakburuni (P. fedtsсhenkoi) uchraydi. Bu baliqning tumshug’i va boshi ustida tikanlari yo`q. Dum iplari bilan birga hisoblaganda uzunligi 36-40 sm ga boradi. Bu baliq filbo`yin yoki qilquyruq deb ham ataladi. Juda kam uchraydi. 5-6 yoshida voyaga yetadi. Aprel oyining o`rtalarida urg’ochi baliq 1, 5 mingtagacha uvildiriq tashlaydi. Tuxumining diametri 1, 8 mm gacha boradi. Suvda uchraydigan umurtqasiz hayvonlar bilan oziqlanadi. Ov ahamiyatiga ega emas. Soxta kurakburunlarning uchala turi ham kamyob bo`lganligi uchun O`zbekiston «Qizil kitobi»ga kiritilgan. Osyotrlar MDH mamlakatlaridan tashqari Shimoliy Amerikada ham uchraydi. Demak, osyotrlar, asosan shimoliy yarimsharda tarqalgan. Ular muhim ov ahamiyatiga ega. Qimmatbaho va sifatli go`shti hamda qora ikrasi uchun ovlanadi. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda bu baliqlar maxsus 81 baliqchilik zavodlarida sun`iy urchitilib, tuxumdan chiqqan yosh baliqlarni daryo va dengizlarga qo`yib yuboriladi. Kurakburunlar (Polyodontidae) oilasining 2 ta turi bo`lib, ular Shimoliy Amerika va Janubi-Sharqiy Osiyoda uchraydi. Ulardan biri - eshkakburun (Polyodon spathula) Missisipi daryosida yashaydi, uning bo`yi 2 m, og’irligi 75 kg. Ikkinchi turi psefur (Psephurus gladius) esa Xitoydagi Yantszi daryosida uchraydi, uning bo`yi 7 m gacha yetadi. Bu baliqlarning rostrumi uzun va uchi keng, yapaloq kurakka o`xshaydi. Ularning og’zi ancha katta va jag’larida mayda tishchalari bor. Terisi yalang’och. Tumshug’ida tikanlari - shiplari yo`q. Tog’ay-suyakli baliqlarning ayrim turlari chuchuk suvlarda ham yashaydi, ba`zi turlari esa o`tkinchi baliqlar hisoblanadi. Masalan: sterlyad va Amerika ko`l osyotri bir umr chuchuk suvlarda yashaydi. Beluga, rus osyotri va sevryugalar, asosan dengizlarning qirg’oqqa yaqin qismida yashab, tuxum qo`yish uchun daryolarga kiradi. Ular, asosan bahorda tuxum qo`yadi, ikralarini suv tagiga, ayrim turlari qum va loyga ko`mib qo`yadi. Tuxumi rivojlanib to voyaga yetgan baliqqa aylanguncha har xil turlarida turlicha bo`ladi. Masalan: sterlyadlarning voyaga 7 yetishi uchun 4-6 yil, rus osyotriga 8-15 yil, belugaga esa 15-18 yil kerak bo`ladi. Ularning serpushtligi ham har xil. Masalan: sterlyad 4 mingdan 140 mingtagacha ikra tashlaydi, Sibir osyotri 50 mingdan 500 mingtagacha, Rus osyotri 70 mingdan 840 mingtagacha va Uzoq Sharq belugasi 500 mingdan 4, 5 milliontagacha ikra tashlaydi. Tog’ay–suyakli baliqlar, asosan hayvon oziqalari bilan oziqlanadi. Beluga yirtqich, u baliq, ba`zan tyulen bolalarini ham yeydi. Osyotrlar ko`proq mollyuskalar bilan, sterlyadlar esa suvda yashaydigan hasharotlar bilan oziqlanadi. Yevropada va Shimoliy Amerikada osyotrlar miqdori juda ham kamayibketgan. MDHda, asosan osyotrlar Kaspiy va Qora dengiz havzalarida ovlanadi. Hozirgi vaqtda osyotrlarning 90-95% asosan MDHda ovlanadi. Shu`laqanotlilar kenja sinfi quyidagi 3 ta katta turkumga bo`linadi: 1. Suyakli ganoidlar (Holostei), 2. Suyakdor baliqlar (Teleostei) va 3. Ko`pqanotlilar (Polostei). Suyakli ganoidlar (Holostei) katta turkumi. Bu baliqlar ancha soda tuzilgan, ularning vakillari mezozoy erasida juda keng tarqalgan bo`lib, turkumlari ham ko`p bo`lgan. Bu katta turkum vakillarining xarakterli belgilariga, avvalo ichagida spiral klapanlarining borligi, yuragida arterial konusining saqlanganligi va ustki ensa suyagining rivojlanmaganligidir. Suyakli ganoidlar katta turkumining 2 ta turkumi bor: Kaymanlar yoki kosali (pantserli) cho`rtanlar (Lepidosteoidei) turkumi va Amiyalar yoki loyqa baliqlar (Amioidei) turkumi. Kaymanlar (Lepidosteoidea) turkumiga 6-7 ta tur kiradi: Kaymanlar yoki pantserli (kosali) cho`rtanlarning uzunligi 3-4 m gacha va og’irligi 150 kg gacha boradi. Ular Shimoliy Amerikaning chuchuk suvlarida yashaydi. Xarakterli belgilariga gavdasining romb shaklidagi suyakli ganoid tangachadan iborat pantser bilan qoplanganligi, ustki ensa suyagining yo`qligi va havo pufakchasining borligidir. Kaymanlar yirtqich, ularning og’iz bo`shlig’ida tishlari bor. Cho`rtan baliqlarnikiga o`xshash tumshug’i uzun uchli, gavdasi ham cho`rtan baliqlarnikiga o`xshaydi. Dumigomotserkal tipda. Umurtqasi oldingi tomondan bo`rtib chiqqan, 8 orqa tomondan botiq, ya`ni opistotsel tipda. Amiyalar yoki loyqa baliqlar (Amioidei) turkumi. Bu turkumning Amiya yoki loyqa baliq (Amia calva) degan bitta turi bor. Bu baliqning uzunligi 60-90 sm gacha boradi. Erkagi urg’ochisidan kichikroq. Amiyalar kayman baliqlar bilan suyakli baliqlarning o`rtasida ma`lum darajada oraliq o`rinni egallaydi. Gavdasi sikloid tangachalar bilan qoplangan. Ularning spiral klapanlari va arterial konusi rudiment holida bo`ladi. Dumida qora xoli bor. Dum suzgich qanoti gomotserkal tipda tuzilgan. Yuragida aorta ildizi murtagi bor, orqa suzgich qanoti uzun, dum suzgich qanoti doira shaklida. Og’zida tishi yo`q, tumshug’i to`mtoq, yuvosh baliq. Juft suzgich qanotlari kichkina. Yon chiziq organlari yaxshi seziladi. Umurtqasi amfitsel tipda. Amiyalar Shimoliy Amerikadagi sekin oqadigan va oqmaydigan chuchuk suvlarida yashaydi. Bunday suvlarda odatda kislorod kam bo`ladi. Shuning uchun amiyalarda qo`shimcha nafas olish organi vazifasini suzgich pufagi bajaradi. Bu baliqlar sovuq paytlarda suvsiz, havo muhitida bir kecha- kunduzgacha yashay oladi. Ular tunda faol. Qishda chuqur joylarda karaxt bo`lib yotadi. Voyaga yetgan amiyalar qisqichbaqasimonlar, mollyuskalar, ba`zan baliqlar bilan oziqlanadi. Yosh baliqlar faqat umurtqasiz hayvonlar bilan oziqlanadi. Amiyalar, asosan aprel–may oylarida suv harorati +25°C atrofida bo`lganda urchiy boshlaydi. Urchish paytida amiyalarning erkagi suvning qirg’og’iga yaqin kelib, chuqurligi 25-40 sm bo`lgan sayoz joylarda suv o`tlaridan uya yasaydi. Uyasining shakli tarelkaga o`xshash bo`lib, sathi 40-60 sm² ga boradi. Uvildirig’ining soni 70 mingtagacha boradi, tuxumlarini erkagi qo`riqlaydi. Amiyalar boshqa baliqlarni qirib ziyon yetkazadi. Ularning go`shti qattiq va bemaza. Shuning uchun ovqatga ishlatilmaydi. Karpsimonlar (Cypriniformes) turkumi. Karpsimonlar turkumining vakillari ham xuddi seldsimonlarga o`xshab, primitiv suyakli baliqlarga kiradi. Karpsimonlarning ham suzgich pufagi ichak bilan qo`shilgan, suzgich pufagi ikki qismga bo`linadi, suzgich qanot shu`lalari yumshoq bo`ladi. Bu baliqlarning havo pufagi bir-biriga harakatchan tarzda birikkan 3 ta suyak zanjir – Veber apparati bilan ichki quloqqa qo`shilgan. Uning vazifasi havo 9 pufakchasi sezgan suv bosimini muvozanat organga o`tkazishdan iborat. Ba`zi turlarida (laqqa baliqlarda) tangachalari bo`lmaydi. Bu turkumning 3000 dan ortiq turi bor. MDHda 120 ga yaqin va O`zbekistonda 19 ta turi uchraydi. Aksariyat turlari chuchuk suvlarda yashaydi. Baliqlar turlarining 15% dan ortig’i karpsimonlar turkumiga to`g’ri keladi. Karpsimonlar turkumiga 2 ta oila kiradi: Karplar, ya`ni zog’ora baliqlar (Cyprinidae) oilasi va Laqqa baliqlar (Siluridae) oilasi. O`zbekistonda tutiladigan baliqlarning 80% ni karplar oilasi vakillari tashkil etadi. Ularning jag’larida tishlari bo`lmaydi, lekin orqa jabra yoylarida yaxshi taraqqiy etgan halqum tishlari bor. Karplar oilasi vakillari tanasining uzunligi 2 sm dan 1, 5 m gacha boradi. Karplar oilasiga ko`l va daryolarda yashaydigan qizilko`z (Rutilus rutilus), Kaspiy – Volga havzasida yashaydigan vobla (Rutilus rutilus caspius), oqcha baliq (Abramis brama), zog’ora baliq (Cyprinus carpio) lar kiradi. Bu oilaga yana Orol dengizi, Zarafshon, Amudaryo va Sirdaryo hamda ularning irmoqlarida uchraydigan mo`ylovli baliq, oddiy qorabaliq, moy baliq, oqcha baliq, oqqayroq qizilko`z (jerex), tovonbaliq (karas), Samarqand xramulyasi, parrak baliq, oq chebak, turkiston qumbalig’i, oq amur va xumbosh ham kiradi. Karplar ham ov ahamiyatiga ega bo`lgan baliqlar qatoriga kiradi. O`zbekiston suv havzalaridan zog’ora baliq, moybaliq, tovonbaliq, qorabaliq, oqcha, oq amur, amur xumboshi va boshqa baliq turlari ovlanadi. Birqancha turlari (karp, tovonbaliq, oq amur, amur xumboshi) suv havzalarida boqiladi. Laqqa baliqlar (Siluridae) oilasiga kiruvchi baliqlarning terisi ustiida haqiqiy tangachalari bo`lmaydi, ayrim turlarida suyak tikan bo`lishi mumkin. Jag’larida o`tkir tishlari bor. Ular, asosan yirtqich baliqlar hisoblanadi. Laqqalarning uzunligi 5 m gacha va og’irligi 300 kg gacha boradi. Laqqalar oilasiga 1200 taga yaqin tur kiradi. Ko`pchiligi Amerika, Osiyo, Afrikaning tropik va subtropik qismida tarqalgan, deyarli barcha turlari chuchuk suvlarda yashaydi. Laqqa baliqlarning pastki jag’ida ikki juft va yuqorigi jag’ida bir juft mo`ylovlari bo`ladi. Bu mo`ylovlari tuyg’u vazifasini bajaradi. Laqqa baliqlar 10 yaxshi suza olmaydi, ular 3 yoshida jinsiy voyaga yetadi. May oyida urchib 500 mingtagacha uvildiriq tashlaydi. Erkagi tuxumlarini qo`riqlaydi. Laqqa baliqlar ko`pincha mayda baliqlar bilan oziqlanadi. Ba`zan suvilonlar, kemiruvchilar va parrandalar (o`rdak)ni yutib yuboradi. Yosh laqqa baliqlar hasharotlar va baliq chavoqlari bilan ham oziqlanadi. Laqqa baliqlar MDHda Kaspiy dengizi havzalarida va O`rta Osiyoda uchraydi. O`zbekistonda Orol dengizi sohillarida, ko`llarda va daryolarning o`zanlarida oddiy laqqa baliq yashaydi. Ular, asosan tinch oqadigan suvlar aylanmasida va chuqur joylarda yashaydi. Laqqa baliqlar Chinoz atrofida va Amudaryoda iyun oyida uvildiriq tashlaydi. O`rta osiyoning tez oqar daryolarida turkiston laqqachasi (Glyptosternum retiulatum) uchraydi. Elektr laqqa balig’i (Malapterurus electricus) Nil daryosi va G’arbiy Afrika daryolarida uchraydi. Bu baliqning uzunligi 65 sm dan 1 m gacha bo`lib uch juft mo`ylovi bor. Elektr laqqa baliq terisining ostida boshidan to yumshoq suzgichigacha bo`lgan joyda o`ziga xos bir juft elektr organi joylashgan. Bu organ orqa miyadan chiqgan 2 ta yo`g’on nerv bilan tutashgan. Elektr organining quvvati 300-360 voltgacha boradi. Laqqa baliqlar 100 yildan ortiq umr ko`radi. Oq amur, amur xumboshi Amur havzasidan keltirilib, O`zbekistonda iqlimlashtirilgan. Karplarning go`shti sifati va mazasi jihatidan lososlarnikiga yetmaydi. Dunyoda ovlanadigan baliqlarning 4, 5% karplarga to`g’ri keladi. |