Görkəmli alim işığlı ziyalı
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
81 da qurulur. Elə buna görə də Beyrək və onun yoldaĢları əsir götürülür. Beləliklə, gərdəyin hər hansı bir ev yanında qurulması fikri özünü doğ- rultmur. Böyük bir mərasim kimi geniĢ təsviri verilən gərdəkqurma ilə bağlı iki nümunəni nəzərdən keçirək: 1) “Bamsı Beyrək boyu”nunu sonunda Beyrək və onun əsirlikdən xi- las edilən otuz doqquz yoldaĢının toyu belə təsvir olunur: “Bay Börə bəgiñ oğlancuğı Beyrək Bay Bican bəgiñ qızın aldı. Ağ-ban evinə, ağ otağına gerü döndi. Dügünə baĢladı. Bu qırq yigidiñ bir qaçına xan Qazan, bir qaçına Bayındır xan qızlar verdilər. Beyrək dəxi yedi qız qarındaĢını yedi yigidə verdi. Qırq yerdə otaq dikdi. Otuz toquz qız talelü taleinə birər ox atdı. Otuz toquz yigit oxunun ardınca getdi. Qırq gün-qırq gecə toy-dügün eylədilər. Beyrək yigitləriylə murad verdi, murad aldı” (D-121, 5-12). 2) “UĢun qoca oğlı Səgrək boyu”nun sonluğunda iki qardaĢın ev- lənməsi isə belə verilir: “Ulu oğlına dəxi görkli gəlin gətürdi. Ġki qardaĢ bir-birinə sağdıc oldular, gərdəklərinə çapub düĢdülər. Murada-məqsuda iriĢdilər” (D-271, 6-8). Burada belə nəticə hasil olur ki, yaĢayıĢ yerindən kənarda quruldu- ğu üçün toy məclisindən sonra gərdəyə at çapmaqla gedilərmiĢ. Ona görə də deyimin digər oxunuĢ variantlarında verilməsi bizə inandırıcı görün- mür və əvəzində onu yuxarıdakı varıantdakı kimi transkripsiya etməyi məqsədəuyğun bilirik. Fikrimizi əsaslandıraq. Diqqət çəkən önəmli faktdır ki, abidənin dilində “gərdək” sözü çox zaman “apalaca” sifəti ilə yanaĢı iĢlədilir. Məsələn: Parasarıñ Bayburd hisarından parlayıb uçan, apalaca gərdəginə qar- Ģu gələn, yedi qızıñ umudı, Qalın Oğuz imrəncisi, Qazan bəgiñ inağı Boz ayğırlı Beyrək çapar yetdi, “Çal qılıcıñ, ağam Qazan, yetdim!” – dedi (D- 61, 3-7). Parasaruñ Bayburd hisarından uça görgil! Apalaca gərdəgünə gələ görgil! (D-95, 12 – 96, 1). Parasarıñ Bayburd hisarından parlayıb uçan, apalaca gərdəginə qar- Ģu gələn Qalın Oğuz imrəncisi, Qazan bəgüñ inağı, Boz ayğırlu Beyrək çapar yetdi, “Çal qılıcıñ, xanım Qazan, yetdim!” – dedi (D-150, 12 – 151, 3). Dəyərli araĢdırıcı S.Əlizadənin yadda saxlanılmasını məqsədəuy- ğun bildiyimiz belə bir fikrinə tam Ģərikik ki, “apalaca” sifəti gərdəyin düĢərli olmasını ifadə edən qrammatik təyindir. Ümumiyətlə, qırmızı 80 rəng dastanda bütün əlvanlığı ilə əksini tapmıĢ qədim toy adət-ənənəsinin vacib elementi kimi çıxıĢ edir. Məsələn: Beyrək dəxi oxın atdı, dibinə gərdəgin dikdi. Adağlusından ərgən- lik bir qırmızı qaftan gəldi. Beyrək geydi (D-89, 6-8). Banı Çiçək qırmızı qaftanın geydi (D-114, 10). Altunluca günlügin diküb, Qan Turalı gərdəginə girüb, muradına- məqsudına iriĢdi (D-200, 13 – 201, 1). Toy günü bəy və gəlinin qırmızı qaftan geyib gərdəyə girmələri məhz qırmızının düĢərli rəng olması ilə izah oluna bilər. Selcan xatunun Qan Tu- ralının tərsliyinə, inadına qarĢı etirazını kəskin Ģəkildə ifadə edən soylamada iĢlənmiĢ “Al duvağım altından söyləĢmədim” (D-198, 6) cümləsindən də aydın olur ki, gəlin “al” (qırmızı) rəngli duvağa bürünərmiĢ. Son dövrlərə qədər el toylarında gəlinin məhz qırmızı gəlinlik paltarı geyinməsi, al duva- ğa bürünməsi, bəyin boynuna qırmızı parça (xüsusilə xara) doladılması bu qədim inancın yaĢantılarıdır. Bu mənada deyimdəki “yañal” arxaik sözünün “parlaq” və”qırmızı” rəngləri ifadə etməsi fikri (62, 207; 107, 439) yerinə düĢür. Onun eyni mənalı “ala” sözü ilə yanaĢı iĢlədilməsi (“alaca” sözü də bu sözə -ca çoxaltma dərəcə Ģəkilçisinin artırılması ilə düzəlib) “al qırmızı”, yaxud elə abidənin dilində dəfələrlə rast gəlinən “apalaca” anlamının sintak- tik üsulla ifadə olunmuĢ digər formasıdır. Maraqlıdır ki, “yañal” arxaizmi “qırmızımtraq” mənasında Azərbaycan dilinin Gədəbəy dialektində indi də iĢlənməkdədir (9, 539). Bu da söylənilən fikrin doğruluğuna əsas verən tu- tarlı faktlardandır. Bunu da nəzərə çatdırmaq istərdik ki, gərdəyi səciyyələn- dirən “yañal ala” qeyri həmcins təyinləri “Kitab”la bağlı digər bir məqamda “qızıl ala” Ģəklində iĢlənilmiĢdir: Qırq yerdə otaq dikdirdi, qırq yerdə qızıl ala gərdək dikdirdi (D- 189, 10-12). Digər mühüm amil qorqudĢünaslıqda “ev yanında” formasında ve- rilən növbəti sözün “uyanında” variantında oxunması ilə əlaqəlidir ki, bu, iki göstəricidən qaynaqlanır. Birincisi (əlif) və (vaf) hərflərinin “ev” sözü ilə yanaĢı, -u- səsini də ifadə etməsi, ikincisi isə müasir dili- mizdə iĢlənən “uyğun”, “uyğunlaĢmaq” sözlərinin kökündə yaĢayan “uy- ” feilinin olması faktıdır. Təhlil göstərir ki, “uyanında” sözü “uy-“ feil kökündən, -an feili sifət, -ı mənsubiyyət (-n bitiĢdirici samitdir) və -da yerlik hal Ģəkilçilərindən ibarətdir. Bu qrammatik forma abidənin dili üçün yad deyil. Belə ki, “Keçənindən otuz aqça alurdı, keçməyənindən 82 dögə-dögə qırq aqça alurdı” (D-155, 3-4) cümləsində iĢlənmiĢ feili sifət- lər müvafiq kateqoriyalar üzrə dəyiĢməklə isimləĢmiĢlər. “Uy-” arxaik feili “uyğun olmaq” mənasında Əbu Həyyan lüğətində də iki dəfə veril- miĢdir (35, 23) ki, bu da xalqımızın qədim düĢüncə tərzini canlandıran deyimin “Al qırmızı uyğunluğunda (müvafiqliyində) qurulsa, gərdək gö- zəldir” fikrini ifadə etdiyini söyləməyə əsas verir. Əksər nəĢrlərdə “Uzunca tənəfi görkli” kimi oxunan ikinci misradakı deyimdə isə məiĢətlə bağlı çadır ipinin uzun olmasının gərəkliyi fikrinin irəli sürüldüyü göstərilir. Bu yozum “urunca” sözünün ilk baxıĢda əski əlifba ilə yazılıĢa uyğun “uzunca”, “çadır ipi” anlamını verən ərəb mənĢəli “tənab” sözünün isə “tənəfi” fonetik variantında oxuna bilməsi ehtimalına əsaslanır. QorqudĢünas alim V.Zahidoğlu “tənab” sözünün hətta xalq danı- Ģıq dilinin təsiri ilə “tənəfi” (-i mənsubiyyət Ģəkilçisi kimi düĢünülür) for- masında iĢlənmə imkanının mümkünsüzlüyünü və ən baĢlıcası, daxil oldu- ğu sətrin, mətn parçasının sintaktik quruluĢuna uyğunsuzluğunu əsas gəti- rərək, onu qədim türk dilində “çadır ipi, Ģərid” mənalı “tanğı” arxaizmi ki- mi bərpa edir (93, 473-475). “Kitab”ın dilinə tarixi baxımdan həssas ya- naĢan araĢdırıcının mövqeyi digərləri ilə müqayisədə inandırıcı görünsə də, soylamanın məntiqi axarına aydınlıq gətirmir. Belə ki, ikinci sözün ey- ni məna daĢıyan ərəb mənĢəli “tənəf ( göründüyü kimi, bu soylama parçasında dizin qatlayıb ailəsinə halallıqla qulluq edən ev qadını, öz toxumundan övlad böyüdüb boya-baĢa çatdıran, pərvazlandıran ata, ağ, müqəddəs südünü doyunca əmizdirən ana alqıĢla- naraq örnək sayılır. Məntiqi baxımdan özündən əvvəlki hökmlərlə səs- ləĢib, biri digərini tamamlayan sonrakı deyimlər də olduqca maraqlı fikir üzərində qurulmuĢdur. Öncə qeyd etdiyimiz kimi, “Yañal ala uyanında dikilsə, gərdək görk- li” deyimi ilə bəylə gəlinin ilk zifaf gecəsini keçirdikləri al-qırmızı çadır, onun müqəddəsliyi dəyərləndirilir. Türk inancında qırmızı rəng eĢq, Ģəhvət, ehtiras rəmzidir ki, gərdək də bəylə gəlinin cismani qovuĢduğu ülvi bir məkandır. “Urunca tınğı görklı. Oğul görkli” deyimi bu fikrin məntiqi davamı kimi araĢdırıldıqda həqiqi mənasını tapmıĢ olur. NaĢirlərin çoxaltma dərəcə Ģəkilçili “uzunca” sifəti kimi oxuduqları “urunca” sözü əslində “ur-” arxaik feilininin -unca feli bağlama Ģəkilçisi qəbul etmiĢ formasıdır. Bir nöqtə qoyuluĢu ilə fərqlənən “urunca” və “uzunca” söz- Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|