Görkəmli alim işığlı ziyalı
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
89 S.Tezcan bunu daha doğru çözüm olaraq “Bir çanak yoğurdu gözleri doyuncaya kadar basa yer” anlamında Ģərh etmiĢdir (117, 56-57). Mövcud variantlardan tamamilə fərqlənən bu oxunuĢ O.F.Sertkaya tərəfindən mübahisəsiz qəbul olunmuĢdur (110, 41). Etiraf edək ki, əgər soylamanın daxili ahəngini, sintaqmlar arasındakı fasilə nəzərə alınmasa, bu fikir daha orijinal və məntiqi səslənərdi. Lakin ritm, sadalanma intonasiyası tələb edir ki, məhz həmin məqamda müəyyən pauza yaratmaq üçün feil iĢlədilməlidir. Görünür, bunu nəzərə alan Azərbaycan naĢirləri həmin sözü feil ki- mi oxumağı daha məqsədəuyğun bilmiĢlər. Belə ki, H.Araslı onu “güvəz- lər” Ģəklində (59, 17) oxumuĢ, lakin hansı mənada anladığını izah etmə- miĢdir. ġ.CəmĢidov oxunuĢunda isə göstərilən parça bütövlükdə belə get- miĢdir: “Gəldin ol kim, solduran soydur, sabadanca yerindən uru durar. Əlin-yüzin yumadan doqquz bazlamac əppəknən bir güvələk yoğurd gö- zələr, doyunca tıqa-basa yer” (23 282). MətnĢünas alim nədənsə digər naĢirlərdən fərqli oxuduğu bu parça- ya, o cümlədən “gözələr” sözünə Ģərh verməmiĢ və mənalandırmanı oxu- cuların öhdəsinə buraxmıĢdır. Güman edirik ki, araĢdırıcı “gözələ(mək)” feilinin qeyri-qəti gələcək zaman forması kimi düĢündüyü bu sözü “gözü doyunca yemək” anlamında qavramıĢdır. Hətta zənnimiz doğru çıxsa be- lə, bu mənalandırma nə abidənin formalaĢdığı, nə də yazıya alındığı dövrlərin dil faktları ilə təsdiqlənmir. Maraqlıdır, həmin nəĢrdə “bazla- mac” sözü “bağlamac” Ģəklində verilmiĢdir ki, bunu mətbəə qüsuru saya- raq düzəliĢlə verməyi məqsədəuyğun bildik. F.Zeynalov-S.Əlizadə birgə nəĢrində isə bu arxaizm “gəvəzlər” va- riantında oxunaraq (60, 33) müasir dilimizə “gəvələyər” kimi çevrilmiĢ- dir (60, 131). S.Əlizadə bu oxunuĢu “gəvəzlə-” feilinin “gəvĢə-//gövĢə-” feili və dialektlərimizdə iĢlənən “gəvəz//gəvəzə” sifətləri ilə eyni kökdən olması ilə əsaslandırmıĢdır (60, 227). Müstəqil hazırladığı ayrıca nəĢrdə isə görkəmli qorqudĢünas “gəvəzlər” feilini “gəvələyə-gəvələyə (acgöz- lüklə) yemək” (81, 201) kimi açıqlamıĢdır. Bizcə, mənalandırma baxı- mından dəqiq ifadə olunmuĢ bu arxaizmin yazılıĢı müəyyən suallar doğu- rur. Bu, ilk növbədə, müəllifin eyni köklə əlaqələndirdiyi “gəvĢə-//gövĢə- ” feili ilə “gəvəz//gəvəzə” sifətlərinin semantik uyğunsuzluqlarından irəli gəlir. AraĢdırma göstərir ki, “çeynəmək” mənalı arxaik “gəv-” feilindən (55, IIc, 44) yaranmıĢ eyni mənalı “gəvĢə-//gövĢə-” feilləri ilə Türkiyə türkcəsində (152, IIc, 2h, 1579) və Azərbaycan dialektlərində (9, 280) 91 “çoxdanıĢan, boĢboğaz” anlamında iĢlənən “gəvəz//gəvəzə” sözləri ara- sında məna əlaqəsi tapmaq çətindir. Odur ki sözün “gəvəzlər” Ģəklində deyil, “gəvzələr” (-r qeyri-qəti gələcək zaman Ģəkilçisidir) Ģəklində oxu- nuĢu mövcud ziddiyyətə bir aydınlıq gətirir. Əksər türk dillərində “çey- nəmək” anlamını verən “gevĢə” feili “köyĢə-”, “köysə-”, “küysə-”, “küyze-” və s. fonetik variantlarında qeydə alınmıĢdır (156, 5). Bu isə “gəvzələ-” feilini gəvĢə-//gəvsə-//gəvzə- fonetik keçidində -lə(<ələ) sü- rəklilik yaradan Ģəkilçi ilə düzəlmiĢ söz kimi düĢünməyə əsas verir. Bun- dan əlavə, Türkiyə türkcəsində (152, IIc, 2 h, 1578) və Azərbaycan dilin- də (10, IIIc, 148) “çeynəmək” mənasında indi də iĢlənməkdə olan “gəvələ-” (gəv+ələ) feili bu etimoloji açımın doğruluğuna zəmanət verir. Beləliklə, göstərilən mətn parçasında hamıdan tez yuxudan durub qarnını acgözlüklə doyuran qadın tipinin hərəkətini ifadə etmək üçün “gəvzələ-” feilinin iĢləndiyini qəti Ģəkildə söyləməyə imkan yaranır. Abidənin sabit- ləĢmiĢ üslubuna uyğun olaraq, sonra gələn “doyunca tıqa-basa yer” ifadəsi məhz həmin arxaik sözün daĢıdığı mənanı çağdaĢ oxucuya və ya dinləyiciyə aydın çatdırmaq məqsədilə iĢlənmiĢdir ki, bu da irəli sürdü- yümüz yozumun daha tutarlı olduğunun bir göstəricisidir. Bu məqamda gətirilən parçada iĢlənmiĢ “küvlək” sözünün mənĢəyi ilə bağlı S.Tezcanın “bu sözsüz ermeniceden alıntıdır” (117, 57) fikrinə münasibət bildirmək istərdik. S.Əlizadənin “küp tik variantında “süd qabı” (35, 51), “Derleme sözlügü”ndə isə “ağacdan yapılmıĢ su kabı” (98, VIIIc, 3056) mənalarında Ģərh olunuğu müĢahidə olunur. Həmin sözə “Kitab”ın mətninə düĢməyib, lakin Dədə Qorquda aid edilən soylama parçalarının birində də rast gəlinir: “Dere tepe kalmaya, tarla ola. Tana dolabı kalmaya, küvlek ola” (107, 820). “Güv//küv” sözü tarixən “qoruyub saxlamaq” mənalı arxaik “kü-” feilindən yaranmıĢdır ki, “küvlək//güvlək” sözü də -lək Ģəkliçisi ilə həmin təkhecalı sözdən düzəlmiĢdir. Həm söz kökü, həm də leksik Ģəkilçilər sırf türk mənĢəlidirsə, necə ola bilər ki, söz ermənicədən alınma olsun? Bun- dan baĢqa, yenə də Türkiyə türkcəsində (152, IIc, 2 h, 1652) və Azərbay- can dilində “gildən düzəldilən qab” anlamında iĢlədilən “güvəc” (güv+əc) sözü bu fikrin əsassız olduğunu göstərir. Vaxtilə Azərbaycan dilçi alimləri birmənalı Ģəkildə belə bir qənaətə gəlmiĢlər ki, Dədə Qorqud boylarında, 90 ümumiyyətlə, nə erməni izi, nə də bir dənə də olsun erməni sözü nəzərə çarpmır (88). Dərin araĢdırmaya söykənən bu nəticə ilə yanaĢı, göründüyü kimi, “küvlək” sözünün etimoloji açımı da S.Tezcanın R.Dankoffa əsas- lanaraq söylədiyi mülahizələrin yanlıĢ olduğunu sübuta yetirir. [28] Abidənin müqəddiməsində “solduran soy” tipli naĢükür qadınla- rın dili ilə yaĢadığı evə, ərə qarĢı sayğısızlığı ifadə edən “Ah, nolaydı, bu öləydi, birinə dəxi varaydım, umarımdan yaxĢı, uyar olaydı” parçasındakı “uyar” arxaizminin oxunuĢu və açımı da xeyli maraq doğurur. Görkəmli qorqudĢünas O.ġ.Gökyay bu sözü “uyar” Ģəklində oxuyub “uyar olmaq” tərkibində “uyğun düĢmek, denk gelmek” mənasında açıqlamıĢdır (107, 22, 428). Eposun digər tanınmıĢ türk naĢiri və tədqiqatçısı M.Ergin bu sö- zü “uymaq” feilinin qrammatik forması kimi düĢünmüĢ (101, IIc, 304) və müasir türkcəyə çevirdiyi mətndə “uyğun” anlamında vermiĢdir (103, 18). S.Tezcan-H.Boeschoten birgə nəĢrində və eləcə də O.F.Sertkaya transkripsiyasında Dezden nüsxəsindəki yazılıĢ Ģəkli nəzərə alınmayaraq Vatikan nüsxəsinə istinadən “umar” variantı əsas götürülmüĢdür (110, 43, 142; 116, 33). O.F.Sertkayanın fikrincə, burada Drezden nüsxə katibi yanlıĢlığa yol verərək “umar” sözündəki “mim” hərfinin altına iki nöqtə qoymaqla onu “uyar” kimi yazmıĢdır. Tədqiqatçı alim sözün etimologi- yasına da toxunaraq onun um- feilindən -ar Ģəkilçisi ilə düzəlməsi və “Derleme sözlüyü”ndəki “umarsız” (carəsiz) kəlməsinə istinadən, iĢlən- diyi cümlənin “umduğumdan (umuncumdan) (daha) güzel çare (inanc) olaydı” anlamını ifadə etməsi qənaətinə gəlir (110, 142). Akademik V.V.Bartoldun verilmiĢ cümlənin “umarımdan yaxĢı, uyar olaydı” hissəsinin “выйдет лучше, чем я надеюсь” Ģəklində tərcü- məsindən (138, 13) belə aydın olur ki, böyük ĢərqĢünas “yaxĢı”, “uyar” sözlərini eyni mənada qavramıĢdır. “Kitab”ın Azərbaycan naĢirlərindən H.Araslı bu arxaizmə nisbətən sərbəst yanaĢaraq əski yazılıĢla təsdiqlən- məyən “o barı” formasında, yəni “o” Ģəxs əvəzliyi və “barı” arzu ədatının birləĢməsi kimi oxumuĢdur (59, 17). QorqudĢünas alim ġ.CəmĢidov da təxminən eyni yolla gedərək tərtib etdiyi mətndə “o barı” (23, 282), araĢ- dırmalara əsasən yazdığı təshihdə isə “o yar” (“o” iĢarə əvəzliyi və “yar” ismindən ibarət birləĢmə) variantında vermiĢdir (23, 104). F.Zeynalov-S.Əlizadə birgə nəĢrində “uyar” sözü özündən əvvəlki “yaxĢı” sözü ilə defislə yazılaraq yaxın mənalı sözlərin qoĢalaĢması kimi düĢünülmüĢ (60, 33) və “yaxĢı-uyğun” anlamında çevrilmiĢdir (60, 131). Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|