Görkəmli alim işığlı ziyalı
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
5 Mətnin məzmunu göstərir ki, sıralanma baxımından ikinci verilmiĢ “Qazan xanın evinin yağmalanması boyu”nun sonunda 24 sancaqdan ibarət Qalın Oğuz dövlətinin adlı-sanlı igidləri göstərdikləri hünərə uy- ğun səciyyələndirilərək dinləyiciyə təqdim olunur və bu təqdimat forması “Qazan bəg oğlu Uruz bəgiñ tutsaq olduğu boy”da müəyyən ixtisarlarla yenidən təkraralanır. Bədii təyinlər Ģəklində yerinə yetirilən bu cür təqdi- matların real faktlara söykəndiyi onların adı ilə “Kitab”a düĢmüĢ ayrıca boyların məzmunu ilə tam səsləĢir. Məsələn, eposun ən romantik və fa- ciəvi qəhrəmanı Bamsı Beyrək belə təqdim olunur: “Parasarıñ Bayburd hisarından parlayıb uçan, apalaca gərdəginə qarĢu gələn, yedi qızın umudı, Qalın Oğuz imrəncisi, Qazan bəgiñ inağı Boz ayğırlı Beyrək çapar yetdi, “Çal qılıcıñ, ağam Qazan, yetdim!” – dedi.” (D-61, 3-7). Onun adı ilə düzülüb-qoĢulmuĢ boyda bu təqdimatda getmiĢ infor- masiya bütünlüklə öz bədii həllini tapır. Yaxud, qeyri-adi görünüĢü və hünəri ilə seçilən Yegnək belə təqdim olunur: “Çaya qulağı altun küpəli, Qalın Oğuz bəglərini bir-bir atından yıqıcı Qazılıq qoca oğlı bəg Yegnək çapar yetdi, “Çal qılıcıñ, ağam Qazan, yetdim!” – dedi.” (D-61, 7-11). Yegnəgin adı ilə bağlı boyda onun bu qeyri-adi gücü atası Qazılıq qocanı on altı il əsirlikdə saxlayan ArĢın oğlı Dirək üzərində əzəmətli qə- ləbəsi ilə sübuta yetirilmiĢ olur. Maraqlıdır ki, görkəmli qorqudĢünas T.Hacıyev bu təqdimatlardan çıxıĢ edərək “Kitaba” düĢməyən neçə-neçə oğuznamənin tarixi mövcudluğundan bəhs etməklə “Dədə Qorqud” epo- sunun həcmcə daha çoxsaylı olması fikrini irəli sürür (48). Olduqca inan- dırıcı yanaĢmadır. Hər bir obrazın oğuz cəmiyyətində tutduğu mövqeyi və həyat tarixçəsini əks etdirən bu yığcamlaĢdırılmıĢ informasiya onların adı ilə bağlı müvafiq boyların olmasına iĢarədir ki, bununla dövrümüzə gəlib çatmayan digər boyların süjet xətti haqqında müəyyən məlumat əl- də etmək mümkündür. Oğuz igidlərinin qəliblənmiĢ ifadələr Ģəklində bu cür təqdim olunmasına təkcə “Dədə Qorqud” eposunun mətnində deyil, həm də XV əsr tarixçisi Yazıçıoğlu Əlinin “Tarixi-ali Səlcuq” əsərindəki oğuznamə parçasında da rast gəlinir (107, 1317-1320). Lakin hər iki mənbədə iĢlənmiĢ informativ təyinlərin təhlili göstərir ki, burada oxĢar məqamlarla yanaĢı, qabarıq Ģəkildə nəzərə çarpan fərqli məqamlar da 6 getmiĢdir. Bu isə həmin obrazlarla bağlı variativ oğuznamə formasının mövcudluğu haqqında mülahizə yürütməyə əsas verir. Həmin variantlara diqqət yetirək. “Dədə Qorqud kitabı”nda abidənin baĢ qəhrəmanı Qazan xan belə təqdim olunur: “Bir gün UlaĢ oğlı, Tulu quĢuñ yavrısı, bezə, miskin umudı, Amit so- yunıñ aslanı, Qaraçuğıñ qaplanı, Qoñur atıñ iyəsi, xan Uruzuñ ağası, Ba- yındır xanıñ güyəgüsi, Qalın Oğuzuñ dövləti, qalmıĢ yigit arxası Salur Qa- zan yerindən turmıĢdı”. (D-35,11-13 – 36, 1-2). BaĢqa bir boyda: “QalmıĢ yigit arxası! Bezə, miskin umudı! Bayındır xanıñ güyəgüsi! Tulu quĢuñ yavrısı! Türkistanıñ dirəgi! Amit soyunıñ aslanı, Qaraçuğıñ qaplanı! Qoñur atıñ iyəsi, xan Uruzuñ babası, xanım Qazan...” (D-110, 2-6). “Topqapı oğuznaməsi” kimi tanınan Yazıçıoğlu mətnində isə bu təqdimat belə verilmiĢdir: “Sarp hisar duma donlu salkum-salkum don giyen – Konur atın oy- nadan – yağı görse yardımlu, düĢman görsə durumlu – Türkistanın diregi – Tülü quĢun yavrusu – Kanlı kafir ellerinden adlu Horasana ad çağırdan – Akçahisarın eglik salup alan – Görklü yüzlü güzel kızların oğlanların belün süren – Kanlu kafir ellerine kan kaĢandıran – Kara baĢların bunlu eden – Oğlancıkların ağlaĢdıran –Ġtlerin uluĢduran – Tavukların kığıldaĢ- dıran – UlaĢ oğlu Kazan Bey” (107, 1318). Göründüyü kimi, sonuncu təqdimatda “Kanlı kafir ellerinden adlu Horasana ad çağırdan – Akçahi- sarın eglik salup alan” təyinedici söz birləĢmələri “Dədə Qorqud kita- bı”nda Qazan xanın adı ilə bağlı heç bir boyda xatırlanmır. Bundan əla- və, “Kitab”ın XI boyunda Qazan xanın özü haqında söylədiyi soylama mətni ilə Topqapı mətni arasında da müəyyən fərqlər açıq-aydın duyulur. Topqapı mətnində həmin hissə bu məzmunda qurulmuĢdur: “Kuba kuba tuğlaladım er bunaldırdum buĢkunumda ben Kazan Kayın (Kanın) akar kara denizdim, er bunaldurdum cüngümde ben Kazan Kaytabanın buğrasıydum, er bunaldurıdum Kükredükde kapkayada anrar aslanıdım ben Kazan, er bunaldırıdum 7 Anradıkda Sarusazda arslan er bunaldırıdum Sokradukda kara bulut ürkünüyidüm Kara denizden su alup yere baran satarıdum ben Kazan Karacuğun Cılban dağından kafir taĢ uçursa kaba uyluğunu dutan ben Kazanıdım Karanu dünle harın yağı erse kanlu suya kılağuzluk eden ben Kaza- nıdım Kalıbı senri karadağun salında kapılınun Karaderbende gür duĢman gelse yine kayup ol duĢmana önden depüp giren ben Kazanıdım Katı yaylar sındırıp elde kabza koyan ben Kazanıdım Kayın oklar atup yelek koyan elde ben Kazanıdım Bin er gördügümde ben Kazan bıyık burdum BeĢ bin eren gördügümde boĢanmadım On bin eren gördügümde öyünüm demedim Yirmi bin eren gördügümde yerinmedim Otuz bin eren gördügümde utanmadım Kırk bin eren gördügümde kıpınmadım Elli bin eren gördügümde alpım demedim YetmiĢ bin eren gördügümde yılamadum Seksen bin eren gördügümde seksenmedim Doksan bin eren gördügümde dolanmadım Yüz bin eren gördügümde ben Kazan yüz döndürmedüm Karakoç konur atun kolanın katı çekdim Sağdan girdim soldan çıkdım Soldan girdim sağdan çıkdım Arı dinli Muhammedi yada getürdüm Allahın inayetinden, Muhammed mucizatından ol yağıyı anda basdım Alpım begim demedim Bu dünde ögünmen ögünmen a beylerüm Ögünürse yer ögünsün” (107, 1310-1320). Orxan ġaiq oxunuĢunda verdiyimiz bu mətn “Kitab”da daha geniĢ informasiya daĢıyan soylamalar vasitəsilə əksini tapmıĢdır ki, onlardan Topqapı variantının birinci hissəsi ilə səsləĢən aĢağıdakı hissələrə xüsusi diqqət yetirməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|