Görkəmli alim işığlı ziyalı
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
02 “Kara taĢı karmadıkta kül eyleyen – Dağa taĢa buĢusundan duman çöken – Karadere ağzında Kadir veren kara yeri kertüp beĢik kılan – Ka- ra buğra derisinden bağırtlak düzen – Altı ay Hançerkid (?) hisarında dutsak olan – Kazan Beyin kartaĢı Kara Güne bey” (107, 1348). Göründüyü kimi, “Kitab”da “Altı ay Hançerkid (?) hisarında dutsak olan” məlumatı əksini tapmamıĢdır; bu da Kara Günə ilə bağlı ayrıca bo- yun olduğunu düĢünməyə əsas verir. Bundan əlavə, “qara buğa dərisin- dən beĢiginiñ yapuğı olan” birləĢməsindəki “nəsil, qohum-əqrəba” məna- sında iĢlənmiĢ “beĢik” ( anlayan ozan “kara yeri kertüp beĢik kılan” yozumunu verməli olmuĢdur. “Kitab”da: “AltmıĢ ərgəc dərisindən kürk eyləsə, topuqlarını örtməyən, altı ögəc dərisindən külah etsə, qulaqlarını örtməyən, qolı-budı xıranca, uzun bal- dırları incə, Qazan bəgüñ tayısı At ağızlu Aruz qoca ...” (D-61, 12 – 62,2). Yazıçıoğlu mətnində: “Doqsan deriden kürk olsa topuğun örtmeyen – Dokuz deriden Ģeb- külah olsa tülügün örtmeyen – Dokuz koyun dovğalık on koyun öyünlük yetmeyen – Dokuz yaĢar cüngin silküp atan – Kıynağında gökte dutan – AtbaĢın yalmayup bir kez yudan Afrasiyab oğlu Alp Arız bey” (107, 1318-1319). Hər iki təqdimatda oxĢar elementlərlə yanaĢı, fərqli cəhətlər də get- miĢdir. Ən önəmlisi Alp Aruzun ġərq ədəbiyyatında “Əfrasiyab” adı ilə məĢhurlaĢan Alp Ər Tonqanın oğlu kimi verilməsidir. Firdovsinin “ġah- naməsi”ndə Alp Aruz Əfrasiyabın düĢmənə satqınlıq edən qardaĢı kimi (19, 19) təsvir olunur ki, bu da, sözsüz, müəyyən fraqmentləri KaĢğarı sözlüyündə verilmiĢ qədim türk dastanı “Alp Ər Tonqa”dan götürülmüĢ- dür. “Kitab”ın XII boyunda Aruzun Qazan xana xəyanət etməsi, görünür, məhz daha qədim formalaĢma mərhələsi keçmiĢ həmin dastandan qay- naqlanmıĢdır. “Kitab”da: “Varıban Peyğəmbəriñ yüzüni görən, gəlübəni Oğuzda səhabəsi olan, acığı tutanda bıyıqlarından qan çıqan, bıyığı qanlu Bükdüz Əmən...” (D-62, 4-5). Yazıçıoğlu mətnində: 03 “Bıyığın ensesinde üç kez dügen – Kaçındıkta karımına kan kaĢandı- ran – gözü kanın dönen – Yer evreni yılan – Ademiler evreni Ucen oğlu Emen bey” (107, 1319). “Kitab”da Qalın Oğuz elinin baĢının bəlası kimi meydana çıxan Dəpəgözü öldürən Basatla bağlı ayrıca boy verilmiĢdir. Yazıçıoğlu mət- nində isə bu fakt tamamilə fərqli Ģəkildə təqdim olunur: “Yedi yıl Elbürze sefer kılan – Kayup dönen Kıyan Busat kanını alan – Ġt Depegözü öldürüp kalın Oğuzda ad koyan UrılmıĢ Han” (107, 1319). “Kitab”dakı boyda Aruz oğlu Basatın hərbi yürüĢdən qayıdarkən qardaĢı Qıyan Selcikin Dəpəgöz tərəfindən öldürüldüyü və təkbətək dö- yüĢdə ona qalib gəldiyi bildirilirsə, artıq bu təqdimatda Basatın (mətndə “Busat” yazılmıĢdır) özünün Dəpəgöz əlində həlak olduğu və qardaĢı UrılmıĢ xan tərəfindən intiqamı alındığı göstərilir. Deməli, bu məlumat boyun baĢqa variantda nəql edilməsinə iĢarədir. Topqapı mətni ilə “Dədə Qorqud kitabı”nı bütün incəlikləri nəzərə alınmaqla təhlilə cəlb edən folklorĢünas alim M.Təhmasib “Kitab”dakı boydan əsaslı Ģəkildə fərqlənən mətni “Basat-Təpəgöz”ün Topqapı vari- antı hesab edir (87, 129) və həmin parçaları “Dədə Qorqud boylarının baĢ- qa bir variantından qopub qalmıĢ hissələr” adlandıraraq belə bir nəticəyə gəlir: “Bunlar eyni mənbədən su alıb, yeni qaynaqdan qaynayıb, lakin baĢ- qa fauna və floralı yerlərdən axıb keçən çaylara bənzəyirlər” (87, 128). QorqudĢünaslıqda daha əski çağlarla bağlanan bu boyun tarixçi Əbubəkr ibn Abdullah ibn Aybək əd-Dəvadarinin “Dürərüt-tican” əsərin- də oğuzlar arasında məĢhur olan “Uluxan Ata Bitikçi” dastanına istina- dən qısa məzmunu verilmiĢ “Təpəgöz” rəvayətdən də müəyyən dərəcədə fərqlənir. MəĢhur türk alimi F.Köprülüzadəyə əsaslanmaqla ilk dəfə Azərbaycan qorqudĢünaslığına Ə.Abid tərəfindən gətirilən həmin rəva- yətdə Basatın Təpəgözü öldürməsinə səbəb atası Aruzun onu acılaması olmuĢdur. Belə ki, Basat Oğuz içində heç kəsə yenilməyən bir atıcı qızı məğlub edərək alması xəbərini atasına çatdırmaqla ondan müjdə istəmiĢ, atası Aruz isə “Mən də elə sandım ki, Təpəgözü öldürmüĢsən” deyə oğluna qızmıĢdır. Yalnız bundan sonra Basat Təpəgözü öldürmək istə- yinə düĢmüĢ və qeyri-adi sərgüzəĢtlərlə müĢayiət olunan sınaqlardan keçməklə ona qalib gəlmiĢdir (4, 49-50). M.Ergin daha ətraflı Ģərh etdiyi bu faktdan belə bir nəticə çıxarır: “Görünür ki, Ġbn Aybək Dədə Qorqud 04 hekayələrini içinə alan Oğuznaməni görmüĢdür. Buradakı Təpəgöz “Də- də Qorqud kitabı”ndakı Təpəgözün eynidir. Yalnız “Dədə Qorqud ki- tab”nda qız məsələsi yoxdur. Bəlkə də müəllif bunu Beyrək və Kan Tu- ralı hekayələrindəki qızlarla qarıĢdırmıĢdır” (101, Ic, 37). Buradan aydın olur ki, “Kitab”dakı süjet xəttindən fərqlənən bu variantı görkəmli alim müəllifin, yəni Dəvadarinin yol verdiyi nöqsan kimi qəbul edir. Lakin hər iki mənbədəki faktları müqayisəli araĢdıran M.Təhmasib çoxsaylı ox- Ģar, müĢtərək cəhətlərlərinə baxmayaraq, onları müxtəlif variantlar kimi (87, 125-126) dəyərləndirir ki, bu fikrin daha obyektiv olduğunu düĢünü- rük. Bununla belə, mövcud mətnlərin təhlilinə istinadən M.Ergin də ye- kunda doğru nəticəyə gələrək yazır: “Bu Oğuznamədə diqqəti çəkən Ģey “Dədə Qorqud kitabı” qəhrəmanlarından baĢqa adların da keçməsi və Dədə Qorqud qəhrəmanlarının sifətləri sayılarkən daha geniĢ olayları bil- dirməsidir. Bundan anlaĢılır ki, “Oğuznamə”ni təsbit edən Ģəxs Dədə Qorqud hekayələrinin daha geniĢ Ģəkillərini daĢıyan “Oğuznamə”dən və ya oğuz rəvayətlərindən xəbərli idi” (101, Ic. 37-38). “Kitab”dakı “Kan Turalı” boyu ilə Yazıçıoğlu mətnində getmiĢ mətn parçası arasında da müəyyən fərq oduğu gözdən qaçmır. Topqapı mətnində bu oğuz igidinin hekayəsi aĢağıdakı təyinlər vasitəsilə sanki qı- saca Ģərh olunur: “Kalın Oğuz ellerinden kalkup derilen – Kırk iğidin yanına salan – Kanlu kafir ellerine aĢan – Kaynar akar mal ırmakların geçen – Garıplık ellere gafil düĢen – Arslanıla boğasın buğrasın güreĢçisin öldüren – Otuz dokuz yigidin kanın alan – Adlu Oğuzda ad koyan – Saru donlu Selcan kadını alan Kanlı Koca oğlu Kan Turalu” (107, 1319). Boyun məzmunundan aydın olur ki, Selcan xatuna qovuĢmağın baĢlıca Ģərti tamaĢa Ģəklində təĢkil olunmuĢ döyüĢ meydanında arslan, buğa və buğraya qalib gəlməkdir. Kan Turalıya qədər bu istəkdə olan otuz iki igid arslan və buğranın üzünü görmədən yalnız buğanın buynu- zunda həlak olmuĢ və onların baĢları qala bürclərindən asılmıĢdı. Mətn parçasında isə iki fərqli məlumat əksini tapır: birincisi, Kan Turalı arslan, buğa və buğradan əlavə, bir kafir dö- yüĢçüsü ilə də güləĢməli olmuĢdur; ikincisi, Kan Turalıya qədər, “Kitab”da göstərilidiyi kimi, otuz iki yox, otuz doqquz igid baĢından keçməli olmuĢdur. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|