Görkəmli alim işığlı ziyalı
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
47 rın ağayılda, atların isə qazağucda saxlanıldığı üzə çıxır. Digər tərəfdən, aydın olur ki, dəvə sürüsü qaytaban, qoyun sürüsü ağayıl, at sürüsü isə qazağuc adlandırılmıĢdır. Artıq bu misralarda ata Ģamil edilən “qüvvətli erkək” mənalı “qara qoç” birləĢməsinin iĢlədilməsi özünü doğrultmur. Sonuncu boyun aĢağıdakı cümlələrində də həmin sözün “atların saxlanıl- dığı yer” anlamında iĢlədilməsini görürük: Qazağuçda Qazılıq atlarım kiĢnətdilər. (D-293, 2-3). Qazağuçda Qazılıq atın çoq yilmiĢəm. (D-296, 9). Qazağuçda Qazılıq atıma binərdim. (D-297, 1-2). AraĢdırma göstərir ki, “qazağuc” sözü qədim türk dilində iĢlədilən nadir arxaizmlərdəndir. Bu sözə, S.Tezcanın qeyd etdiyi kimi, cəmi iki mənbədə: “Kitab əl-idrak li-lisan əl-idrak” lüğətində və cağatayca “Səng- lah” sözlüyündə eynilə üzərində dayandığımız sətirdə yazıldığı variantda rast gəlinir (117, 41-42). Həmçinin arxaik “kazağuç” sözü V.V.Radlov lüğətində “at” anlamında qeydə alınmıĢdır (152, IIc, 1h, 367). XIII əsrin ikinçi yarısı – XIV əsrin əvvəlllərində yaĢamıĢ dilçi alim Əbu Həyyanın tərtib etdiyi lüğətdə oxuyuruq: “qazdı atını – ərəbcədəndir. Atının durma- sını tələb etdi”. Görünür, alim “qaz-” feilindən törəndiyini ehtimal edərək “at saxlayan” anlamını ifadə edən “kazağuç” sözünü də bu Ģərhə əlavə et- miĢdir (35, 44). S.Tezcan Ģərhindən məlum olur ki, Ə.Cəfəroğlu və G.Clauson kimi tanınmıĢ dilçilər belə bu sözün həmin anlamda iĢlənil- məsini Ģübhə altına almıĢlar (117, 41). Ġki əski sözlükdə və “Dədə Qor- qud kitab”nda iĢlənilməsinə istinadən o, belə bir sözün mövcud olduğu qənaətinə gəlir və həmin dilçilərin Ģübhələrini yersiz sayır (117, 42). MəĢhur türkoloq V.V. Radlov isə mənbə olaraq cümlə nümunələri ilə əsaslandırdığı xalq danıĢıq dilini deyil, cağatay kitab dilini və 1870-ci il- də Parisdə nəĢr edilmiĢ bir kitabı götürmüĢdür (152, IIc, 1h, 367). Ona görə də həmin sözün ilkin mənasının müəyyənləĢdirilməsində bu yozum yetərli sayıla bilməz. M.KaĢğari lüğətində “heyvanlar üçün ağacdan düzəldilmiĢ ağıl” mənasında “kası” sözü iĢlədilmiĢdir (55, IIIc. 212). Türk dillərində s~z səz müvaziliyini nəzərə alaraq bu sözün Əbu Həyyan lüğətində “durdur- maq” mənasında iĢlənmiĢ “qaz-“ feilindən düzəldiyini güman edirik. Ma- raqlıdır ki, orta əsrlərə aid türk yazılı mənbələri əsasında hazırlanmıĢ “Tarama sözlüyü”ndə “kazmak” feili məhz atla bağlı Ģərh edilir: “Kazık çakıp (atı) bağlamak” (112, IVc, 2393). Burada atı bağlamaq üçün istifa- 48 də olunan arxaik “kazık” sözü “qazıx” fonetik variantında “yerə basdırı- lan dirək, paya, mıxça” mənasında indi də dialektlərimizdə iĢlədilməkdə- dir (9, 289). Əgər belədirsə, “qazağuc” sözü də qaz-(//kaz-) feilinə -ağ (- aq) ad düzəldən və -uç (//-ıc) kiçiltmə və əzizləmə mənalı Ģəkilçilərin ar- tırılması yolu ilə yaranmıĢ olmalıdır. Bir qədər də dərinə getdikdə bu sö- zün d-z səs keçidi ilə atın nəyəsə möhkəm bağlanmasını bildirən qada- (//kada-) feilindən yarandığını irəli sürmək mümkündür (160, 180). Qay- taban və ağayıl sözlərinin etimoloji açımı da bu mülahizələrin döğrulu- ğuna zəmanət verən faktor kimi götürülə bilər. AraĢdırma göstərir ki, “dəvə sürüsü” mənasını ifadə edən qaytaban sözü 1 yaĢdan 7 yaĢa qədər müxtəlif cinsli dəvələrə verilən kayalık, kayalak, kaylak, kaymal sözləri- nin tərkibində daĢlaĢmıĢ Ģəkildə qalmaqda olan arxaik “qay//kay” kökü ilə (160, 197), görünür, “sürü”, “ilxı” mənasını bildirən “taban” (müasir rus dilində “tabun” formasında yaĢamaqdadır) sözlərinin birləĢməsindən yaranmıĢdır. “Qoyun sürüsü” və “qoyunların saxlanıldığı yer” anlamını ifadə edən ağayıl sözü isə “çəpərləmək”, “hasarlamaq” mənalı arxaik “ağ-” feilinə -ağ//-ay və -ıl Ģəkilçilərinin artırılması yolu ilə düzəlmiĢdir (153, 83-84). Bu arxaizmin qədim türk yazılı abidələrində və müasir dili- mizdə “mal-qara və qoyun saxlamaq üçün üstüaçıq yer” mənasında “ağıl” fonetik tərkibində daha geniĢ iĢləndiyi (10, Ic, 45; 134, 18; 154, 303) müĢahidə olunur ki, abidənin mətnində də öz əksini tapmıĢdır: Qıyangüci, Dəmirgüci – bu iki qardaĢı yanına aldı, ağılıñ qapusını bərkitdi. (D-39, 11-12). Arqasını evürüb bərk ağılıñ ardın sökən! (D-46,1-2). Dəlı Qarçarı yalıncaq eylədi, ağıla qoydı. (D-88, 3). Qeyd edilən sözlər arasındakı bu məna yaxınlığına baxmayaraq, abidənin mətnində getmiĢ məqamların təhlilinə əsasən demək olar ki, “ağayıl” arxaizmi məhz “qoyun sürüsü” anlamında iĢlənilmiĢdir. Beləliklə, hansı üsulla yaranmasından asılı olmayaraq, “qaza- ğuç//kazağuç” sözünün “at saxlanılan yer” və “at ilxısı” mənalarında iĢlə- nildiyini söyləmək mümkündür. Üzərində dayanılan deyimə gəlincə, onun “Güçlü erkək ata minməyincə yol baĢa vurulmaz” fikrini ifadə etdiyi fikrindəyik. [7] Əsərdə maraq doğuran məqamlardan “Dövlətlü oğul qopsa, və mənalandırılması ilə bağlıdır. Drezden nüsxəsinə əsasən bu deyimi 49 “Dövlətlü oğul qopsa, ocağınuñ közüdir” Ģəklində oxumaq lazım gəlir. La- kin soylamanın məntiqi və Vatikan nüsxəsi bu oxunuĢun yarımçıq və yan- lıĢ olduğunu ortaya qoyur. O.ġ.Gökyay Vatikan nüsxəsinə istinadən “Devletlü oğul kopsa tir- keĢində tiridür, devletsüz oğlu kopsa ocağınuñ kürüdür” (107, 20) Ģək- lində bərpa etməyi lazım bilir. Həm də tərtib etdiyi “Sözlük”də “köz” fo- netik variantında baĢlığa gətirdiyi “kür” sözünü “yanmıĢ olğun kömür, yanmıĢ odunlardan kalan ateĢ parçaları, yanar ateĢ, kor, ateĢ koru, kızıl ateĢ parçası” mənalarında (107, 360) açıqlayır. S.Tezcan-H.Boeschoten nəĢrində də Vatikan nüsxəsinə istinad edilməklə deyim: “Devletli oğul [kopsa terkeĢinde tiridür, Devletsüz oğul] kopsa ocağınuñ köri-dür” variantında (116, 30) bərpa edilir. Bu oxunuĢa Ģərh verən S.Tezcan deyimdə açar söz rolunu oynayan “kör” sözünü “ocaq” anlamını daĢıyan fars mənĢəli “küra” sözü ilə əlaqələndirərək sonda özünün də tam əmin olmadığı belə bir nəticəyə gəlir: “Belki Ģöyle anlaĢılmalı: “Hayırsız oğlu yetiĢse (babasının) ocağın- daki ateĢin altindaki destekdir”. Yani: “Hayırsız oğul bile bab ocağını sürdürmekte iĢe yarar” denmek istemiĢ olabilir” (117 , 45). S.Tezcanın diğər Ģərhləri ilə yanaĢı, bu Ģərhinə də tənqidi münasi- bət bildirən M. Tulum “kör” sözünün farsca “küra” sözü ilə əlaqələndiril- məsini zəif sayaraq, onu ərəb mənĢəli “çamurdan yapılmıĢ dəmirçi oca- ğı” anlamını verən “kür” sözü əsasında izah edir və mətni prinsipcə Tez- can yozumundan ciddi Ģəkildə fərqlənməyən variantda yozur: “Bir baba- nın oğlu hayırsız çıksa bile, ocakdaki ateĢli kül üzerine oturulan ve çatı- lıp yerleĢtirilen odunların kolayca tutuĢup yanmasını, böylece de ocağın sönmemesini sağlayan kör gibi, hiç degilse baba ocağının sönmesini ön- ler, yani soyunun davamını sağlar” (118, 529). O.F.Sertkaya da göstərilən naĢirlər kimi Vatikan nüsxəsinə istina- dən Drezden nüsxəsində yarımçıq yazıya alınmıĢ bu atalar sözünü: “Devletli oğul gərəkli bilir (110, 33-35, 83). Nəzm formasında verilmiĢ bu misraları tamamlayan “tirkeĢinde ti- ridür”, “ocağınuñ köridür” ifadələri üzərində ətraflı təhlil aparan müəllif fikirlərini maddə-maddə qruplaĢdıraraq önəmli nəticələrə gəlir. “Oxluq, ox qabı” anlamını verən “tirkeĢ” sözünün Vatikan nüsxəsində -e- hərəkə- Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|