Görkəmli alim işığlı ziyalı
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
51 si ilə “terkes” variantına etiraz edərək, onun “ox” mənası bidirən “tir” sö- zündən törəndiyiyni irəli sürür. Bizcə, dilçi alim bu mülahizəsində tama- milə haqlıdır və O.ġ.Gökyayın da oxunuĢunda (107, 20) əksini tapmıĢdır. Bundan sonra diqqətini “ocağınuñ köridür” deyimi üzərinə yönəldən araĢdırıcı onun müasir anlamda qavranılmasına qarĢı çıxaraq yazır: “Buradaki ocak kelimesinin metaforik olarak “ev, hane” anlamında kullanıldığı gözden uzak tutulmamalıdır. Ancak tamamlanan ilk satırın kafiyesine göre kelimenin közi yerine tiri kelimesine kafiye olarak köri~göri Ģeklinde düzeltilmesi gerekir” (110, 83). Müəllif deyimi “ocağınuñ göridür” Ģəklində oxuyub “ocağının məza- rıdır”, yəni evinin sonudur, ocağının sonudur, soyunun sonudur” variantın- da Ģərh edən T.Tekinin, “Derleme sözlügü”nə əsasən “gör” sözünü “ocak- ta yakılan büyük kütüklerin yanmasını kolaylaĢtırmak için altına konulan destek, büyük ocaklarda kullanılan bir çeĢit sacayağı” açıqlayan S.Tez- canın, eləcə də farsca “kür” kəlməsindən götürülərək Türkiyə türkcəsində “kor” mənasında geniĢ yayılmıĢ “kör” sifəti ilə əlaqələndirən M. Tulumun fikirlərini oxucuya çatdırır. Bundan əlavə, M.Tulumun baĢqa bir mülahizə- sini qabardaraq yazır: “Yine Mertol Tulum kör kelimesi ile ilgili olarak körlük, körlügüne, kör dikmek, körelmek, körelemek, köreltmek, körezimek, körez yanmak Ģekillerini de verir ve verdigi bütün örneklere dayanarak metni “Oğul hayırlı çıkarsa, babasının sadağındaki ok gibidir. (Oğul) hayırsız çıkarsa, soyu için de hayırsızdır, güvenilmez, yara- maz aileyi çöküntüye uğratır” Ģeklinde anlamlandırır” (110, 85). Görünür, bu yozumla razılaĢan tədqiqatçı mətni daha dəqiq Ģəkildə vermək üçün qrammatik uyuĢmazlıq kimi dəyərləndirdiyi “ocağınuñ köridir” ibarəsini “tirkeĢində tiridür” ibarəsinin formasına uyğun olaraq “ocağında köridir” Ģəklində və yaxud əksinə bərpa etməyi məqsədəuyğun bilir (110, 85). Fikrimizcə, katibin formalaĢmıĢ yazı manerasına uyğun qaydada bə- zən - “re” üzərinə yersiz görünən nöqtə qoyması və ya - “ze” hərfinin nöqtəsiz yazması faktına əsasən, “kür” sözünü “göz” sözünə çevirməsi an- laĢılandır. Eyni zamanda “küridir” sözünün Vatikan nüsxəsinə əsasən bər- pa edilən “tirkeĢində tiridir” ifadəsi ilə həmqafiyə təĢkil etməsi də bu vari- antın doğruluğuna Ģübhə yeri qoymur. Lakin “kür” sözünü göstərilən söz- lərə müraciət etməklə deyil, elə abidənin mətnində üç dəfə arxaik mənada iĢlənmiĢ eyni səs tərkibli digər bir sözlə izah etmək lazım gəlir: 50 Yarımasun, yarçımasun, səniñ oğluñ kür qopdı, ərcəl qopdı (D-19, 3). Səniñ oğluñ kür qopı, ərcəl qopdı (D-20, 5-6). Aydır: “Bəglər, “Ərcəl” sözü ilə sinonimlik təĢkil edən “kür” arxaizmi göstərilən məqamda nöqtəli yazıldığı üçün qorqudĢünasların diqqətindən kənarda qalmıĢdır. Ġlkin iĢlənmə məqamını nəzərdən qaçırsa da, M.Ergin bu arxa- izmi “idraksız, inatçı, inadına kötü iĢ yapan, aksi, yaramaz, kötü, huysuz, kötü huylu, kötü tabiatlı” mənalarında izah etmiĢdir. (101, IIc, 208). O.ġ.Gökyay da digər iĢlənmə məqamlarına istinadən “kür” sözünü “yon- tulmamıĢ, terbiyesiz, nankor” və s. məna çalarlarında, həmin əsasda ya- ranmıĢ “kür qopmaq” frazeoloji birləĢməsini isə “hayırsız çıkmak, nan- kor çıkmak, yaramaz çıkmak” anlamlarında açıqlamıĢdır (107, 364). Doğrudur, M.KaĢğari lüğətində “kür” sözü “cəsur, igid” anlamında müs- bət məna çalarında (109, Ic, 324, 325) qeydə alınmıĢdırsa da, abidənin dilində onun “uğursuz” mənasında iĢlənən arxaik “ərcəl” (35, 15) sözü ilə sinonimlik təĢkil etməsi M.Ergin və O.ġ.Gökyay açıqlamalarının doğ- ru olduğunu üzə çıxarır. Fikrimizcə, üzərində dayandığımız məqamda da “kür” sözü eyni mənanı ifadə etmiĢdir. Digər tərəfdən, buradakı “ocaq” sözü həqiqi mənada deyil, məcazi mənada iĢlədilərək “ev, ailə” mənasını ifadə etmiĢdir. Bu məna müqəddimənin qadınları xarakterizə edən hissə- sində də açıq ifadə olunmuĢdur: Ocağıña buncılayın övrət gəlsün (D-7, 10-1). Ocağıña buncılayın övrət gəlməsün (D-8, 5). Ocağıña bunuñ kibi övrət gəlməsün (D-9, 3). Ocağuñuza buncılayın övrət gəlməsün (D-9, 12). Deməli, “ocağınıñ küri” birləĢməsi “evinin, ailənin yaramazı, uğur- suzu” mənasını daĢıyır. Beləliklə, Vatikan nüsxəsinə əsasən “Dövlətli oğul variantında bərpa edilməsi mümkün olan bu qədim oğuz məsəlində “Ağıllı (uğurlu) oğul yetiĢsə (böyüsə), sadağındakı ox kimidir, ağılsız (uğursuz) oğul yetiĢsə (böyüsə), ailənin fərsizidir, yaramazıdır” fikri ək- sini tapmıĢdır. Nəhayət, göstərilən deyimdən sonra: “Oğul dəxi neyləsün, baba ölüb mal qalmasa, baba malından nə faidə, baĢda dövlət olmasa. Dövlət- siz Ģərrindən Allah saqlasun, xanım, sizi” (D-4, 1-3) mətn parçasındakı “dövlətli” və “dövlətsiz” (düĢüncəli və düĢüncəsiz) anlamlarının qarĢılaĢ- 52 dırılması belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, Vatikan nüsxə katibi daha diqqətli olmuĢ və Qorqud kəlamını əslinə uyğun köçürmüĢdür. [8] Bu sözün kimi yazılıĢına əsasən “Qazlıq” variantında da oxunuĢu mümkündür. Lakin yetiĢdiyi Qazılıq dağına əsasən adlandırıldı- ğını nəzərə alaraq, bu transkripsiya variantına üstünlük verdik. [9] Bu alqıĢdakı “yaĢıñız” sözünü yazılıĢına əsasən F.Zeynalov-S.Əli- zadə nəĢrində olduğu kimi (60, 32) “yaĢıñda” Ģəklində də oxumaq olar. Ancaq soylamanın üslubu ikinci Ģəxsin cəmini ifadə edən “siz” əvəzliyi ilə bağlı olduğu üçün (Sonrakı sətirlərdə verildiyi kimi: “Haq sizə yaman gətürməsin! Dövlətiñiz payəndə olsun, xanım, hey!”) bu məqamda -ıñız mənsubiyyət Ģəkilçisinin iĢlənməsini tələb edir. [10] Dövlətiñiz payəndə olsun, xanım, hey! AraĢdırmalar göstərir ki, ərəb mənĢəli “dövlət” sözündən abidənin dilində 16 dəfə istifadə edilmiĢ və bu məqamlardan heç birində müasir anlamda iĢlədilməmiĢdir. Faktları nəzərdən keçirək: 1) Köñlün yuca tutan ərdə dövlət olmaz. (D-3,4). 2) Dövlətlü oğul qopsa, ocağınıñ küridir. (D-3, 13 – D-4, 1). 3) Oğul dəxi neyləsün, baba ölüb mal qalmasa, baba malından nə faidə, baĢda dövlət olmasa. (D-4, 1-2). 4) Dövlətsiz Ģərrindən Allah saqlasun, xanım, sizi! (D-4, 2-3). 5) Ata adın yorıdanda dövlətlü oğul yeg! (D-4, 10-11). 6) Sağlığla sağıncın – dövlətiñ Haq artursın! (D-35, 1). 7) Bir gün UlaĢ oğlı, Tulu quĢuñ yavrısı, bezə, miskin umudı, Amit soyunıñ aslanı, Qaraçuğıñ qaplanı, Qoñur atıñ iyəsi, xan Uruzuñ ağası, Bayındır xanıñ güyəgüsi, Qalın Oğuzuñ dövləti, qalmıĢ yigit arxası Salur Qazan yerindən turmıĢdı. (D-35,11 – 36, 2). 8) Məgər, xanım, ol gecə Qalın Oğuzıñ dövləti, Bayındır xanıñ gü- yəgüsi UlaĢ oğlı Salur Qazan qara qayğılu vaqiə gördi, sərmərdi, urı turdı ... (D-42, 9-11). 9) Qara Günə aydır: “Qara bulut dedigiñ səniñ dövlətiñdir ...” (D- 43, 7-8). 10) Bir gün qızıñ qardaĢı Dəli Qarçar Bayındır xanıñ divanına gəldi, dizin çökdi, aydır: “Dövlətlü xanıñ ömri uzun olsun! ...” (D-92,12 – 43, 2). Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|