Görkəmli alim işığlı ziyalı
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
44 rağuc” sözü “qaracıq”ın metateza nəticəsində dəyiĢmiĢ variantıdır. Bü- tövlükdə bu söz KDQ mətnində üç mənada iĢlənmiĢdir: 1) At adı (xüsusi isim). 2) Qara camaatın, hamının mindiyi və minə biləcəyi at. 3) Yer adı (toponim). Burada ikinci mənada iĢlənib” (60, 225-226). Gorünür, elə buna görə də mətnin müasir çevirməsində həmin söz “Qaracıq” kimi ve- rilərək “atın adı; qara camaatın mindiyi adi at” Ģəklində mənalandırılmıĢ- dır (60, 129). Düzü, mətn boyu rəngarəng epitetlərlə məth olunan, ağır hərbi yürüĢlərdə Oğuz igidlərinə həmiĢə dayaq, arxa durub onları hətta ölümdən xilas edən, buna görə də böyük sevgi ilə “yoldaĢım, qardaĢım” deyə müraciət edilən atların bu yozumda Ģərhi inandırıcı görünmür. ġ.CəmĢidov isə yalnız nüsxə yazılıĢını “Qızaqucə” Ģəklində qeyd etmək- lə “Qara qoça qıymayınca yol alınmaz” varıantını seçim etmiĢdir (23, 101, 279). V.V Bartoldun “Не сгубив коня, дороги не пройти” (138, 14) tərcüməsindən anlaĢılır ki, böyük ĢərqĢünas ilk sözü “at” mənasında anlamıĢ, ikinci sözü isə “kıymayınca” Ģəkilində oxuyaraq mənalandır- mıĢdır. S.Tezcan-H.Boeschoten nəĢrində bu hikmətli ifadə “Kazağuca binmeyince yol alınmaz” (116, 30) kimi verilmiĢdir. S.Tezcan tərəfindən açıqlanan bu oxunuĢda “kıymayınca” sözü, katibin yol verdiyi xətalardan biri olaraq, Vatikan nüsxəsində getmiĢ “binmeyince” sözünün yerində iĢ- ləndiyi göstərilirsə, “kazağuc” “at” mənasını daĢıyan və kökü dəqiq mü- əyyənləĢdirilə bilməyən söz kimi dəyərləndirilmiĢdir. AraĢdırıcı bu sö- zün “kara koç” biçimində oxunması ilə qəti razılaĢmayaraq yazır: “Ben, DKK'daki sözcügün aslında kazağuç olduğunu, çekimleyenlerin bunu an- lamadıkları için kara koç biçimine sokmuĢ olduklarını sanıyorum” (117, 40-41). M.Tezcan yozumuna tənqidi yanaĢan M.Tulum abidənin dilində iĢlənmiĢ çoxsaylı faktlara istinad edərək “kıymayınca” sözü ilə müqayi- sədə “binməyince” sözünün daha məntiqi olduğunu göstərməklə bərabər, baĢlanğıc sözün “Divani-lüğət it-türk” əsərində “kazmak, at haĢarılana- rak ve çamıĢlanarak ayağıyla yeri kazmak” anlamını daĢıyan kaz- feil kö- künə -a feil və -ğuç isim düzəldən Ģəkilçilərinin artırılması ilə yaranmıĢ “kazağuç” olduğunu təsdiqləyir (118, 525). Alimə görə, bu deyim belə açıqlanmalıdır: “Yerinde durmayan, üstüne kimseyi bindirmeyen, hırçın, huysuz, gem vurulmaz, ram olmaz bir ata binmeyince (yani: üstüne çıka- bilib sırtında durabilecek güce sahib olmadıkca) yol alınmaz” (118, 526). M.Tulumun etimoloji açımının doğru olduğuna qatılan O.F.Sertka- ya mənalandırması ilə bağlı Ģərhi imkansız sayaraq: “Bu kelime olsa olsa 45 cinsi bildiren bir kelime olan “at” kelimesinin önüne gelen bir sıfat olma- lıdır” (110, 65) fikrini irəli sürməklə abidənin mətninə istinadən “kazağu- ça” kəlməsini “kazağuç bərpa edir və deyimi “kazağuç da oxuyur (110, 70). Beləliklə, qorudĢünaslıqda müxtəlif oxunuĢ və Ģərhlərin irəli sürül- düyü üzə çıxır. Fikrimizcə, bu deyimdə sürətli yazıya alınma və ya üzün- dən köçürülmə prosesinin nəticəsi olaraq iki xətaya yol verilmiĢdir ki, bun- lardan açıq-aydın duyulanı sonrakı sətirdə getmiĢ “Ər malına qıymayınca adı çıqmaz” (D-3, 11) atalar sözünün tərkibindəki “qıymayınca” feili bağlamasının mexaniki surətdə bu sətirdə yazılmasıdır. Ġkinci yanlıĢlıq isə bütün əsər boyu re hərfinin üzərinə bir nöqtə iĢarəsi qoyulmaqla ze kimi oxunmasından, eləcə də qaf və ğeyn hərflərinin oxĢar konfiqurasiyaya malik olmasından irəli gəlir. Vatikan nüsxəsində “qara qoça” kimi oxunan ilk sözün Drezden nüsxəsində Ģəklində yazılaraq “qazağuça” kimi oxunmasını (-a yönlük hal Ģəkilçisidir) həm də abidəni yazıya alan və yaxud üzünü köçürən Ģəxsin “qara qoç” və “qazağuc” sözlərini semantik baxımdan fərqləndirə bilməməsi ilə izah etmək mümkündür. AraĢdırma göstərir ki, “qoç” sözü ilk mərhələdə “ayğır”, “buğur” sözləri kimi keyik, maral, dağ keçisi, qoyun kimi heyvanların erkəyinə verilmiĢ ümumi ad olmuĢdur (43, 16-17). Sonradan məna daralması yolu ilə “ayğır” sözü atın, “buğur” sözü dəvənin, “qoç” sözü isə qoyunun er- kəyini adlandırmağa xidmət etmiĢdir. “Qara eĢək”, “qara buğur” birləĢ- mələrində olduğu kimi, “qara” sözü “qara qoç” birləĢməsində “güclü” anlamını ifadə edən təyinedici sözdür. Bu birləĢmənin abidənin dilində “güclü erkək at” anlamında Ģəklində dəfələrlə iĢləndiyi müĢahi- də olunur. Məsələn: Qara qoç atları Mən qara qoç atıma binmədin il binmax gərək! (D-81, 2). Qara qoçın oynaddı, Uruz kafiriñ sağına at dəpdi. (D-133,132-133). Qara qoç ata binənlər vardı gəldi, Bədəvi atlu bir oğula, ya Rəb, noldu? (D-137, 10-11) və s. Bu və digər iĢlənmə məqamlarını ayrıca qeyd etməklə “qara qoç at”, qara qoç ayğır” əvəzinə “kazağuç at”, “kazağuç ayğır” ifadəsinin ve- rilməsini irəli sürən O.F.Sertkaya mülahizəsi (110, 69-70), fikrimizcə, özünü doğrultmur. Onun bütün məqamlarda -ım, -ın, -lar qrammatik Ģə- 46 kilçiləri qəbul etmiĢ “qara qoç” birləĢməsini “kazağuç nin düĢümə uğramıĢ Ģəkli sayması inandırıcı görünmür ki, bu da görkəm- li alimin onu M.Tulum və S.Tezcan kimi, sadə bir ata deyil, “yerinde du- ramayan, sürekli olarak ayaklarıyla yeri eĢeleyip duran, haĢarı, huysuz, harın yanına kimseyi yaklaĢtırmayan, üzerine semer vurulup binilmesi güç, vahĢi, ram olmayan” ata verilən təyinedici söz, yəni sifət (110, 65) hesab etməsi ilə əlaqəlidir. Fikrimizcə, müasir naĢirlər və tədqiqatçılar kimi, katib də arxaik “qazağuç” sözünün mənasını dəqiq bilmədiyi üçün iĢlədilməsi tələb olu- nan məqamlarda onu eynilə “qara qoç” birləĢməsinin yazılıĢı kimi ver- miĢdir. Lakin kontekstə əsasən bu sözləri fərqləndirmək olur ki, həmin məqamları nəzərə çarpdırmaq istərdik. 1. “Qazan bəg oğlı Uruz bəgiñ tutsaq olduğu boy”da Burla xatunun Qazan xana soylamalarından birində: Qaytabanda qızıl dəvə bundan keçdi. Torumları bundan bozlayıb bilə keçdi. Torumcığım aldırmıĢam, bozlayayınmı? Qazağucda Qazılıq at bundan keçdi. Quluncığı kiĢnəyüb bilə keçdi. Quluncığım aldırmıĢam, kiĢnəyəyinmi? Ağayılda ağca qoyun bundan keçdi. Quzucığı məñriĢib bilə keçdi. Quzucığım aldırmıĢam, məñriyəyinmi? (D-139, 6-11) 2. “Qañlı qoca oğlı Qan Turalı boyu”nda Selcan xatunun Qan Turalı- ya soylamasında: Hey, yigidim, bəg yigidim! Qaytabanlar torumundan dönərmi olur? Qazağucda Qazılıq atlar quluncığın dəpərmi olur? Ağayılda ağca qoyun quzıcığın süsərmi olur? (D-196, 11 - 197, 1). 3. “Ġç Oğuza TaĢ Oğuz asi olub Beyrək öldügü boy”da: Qaytabanda dəvələrim bozlatmadın, Qazağuçda Qazılıq atım kiĢnətmədin... (D-299, 2-3). Bu məqamlarda yerlik hal Ģəkilçisi qəbul etmiĢ “qazağuç” arxaiz- minin eynilə “qara qoç” birləĢməsi kimi bəzən , bəzən isə Ģəklində yazılmasına baxmayaraq, tamamilə fərqli məna daĢı- dığı Ģübhəsizdir. Göstərilən nümunələrdə dəvələrin qaytabanda, qoyunla- Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|