115
Бу бюлмядя Крым-татар дилиндя ядяби дил, Азярбайъан дилиндя ися диалект
сявиййясиндя олан фактлар нязярдя тутулур. Щяр ики дил цчцн мараг доьуран
ашаьыдакы лексик ващидляри нязярдян кечиряк.
БИКЕР. Бу сюз Крым-татар дилиндя 1. бяй гызы, 2. эялин /7, 110/
анламында ишлянир. Азярбайъан дилиндя щям гадын ады Бикя кими, щям дя Шяки
шивясиндя «бичя» фонетик вариантында дайы вя ями арвадына мцраъият
мягамында ишлянир. Мяс.: - Бичям щинди биздяди /1, 237/.
М.Исламов эюстярир ки, «кечмишдя ряиййят щюрмят, ещтирам яламяти
олараг бяй арвадларына бичя дейя мцраъият едярди» /4, 236/. Биче// бисе сюзц
татар, башгырд, хакас дилляриндя дя « гадын, баъы» мяналарында ишлянир.
КЫР. Крым-татар дилиндя « тярявяз якилян торпаг сащясиня, бостана»
дейилир. Бу сюзя « хыр» щяклиндя Азярбайъан дилинин Абшерон шивяляриндя «
кянддян кянарда бостан» , Зянэилан, Товуз, Газах шивяляриндя « чынгыл,
язилмиш хырды даш парчалары, гумлу торпаг» /1, 412/ мяналарында раст эялинир.
Е.Язизов гей едир ки, « тцрк дилиндя гыр сюзцнцн « чюл» мянасы эениш йайылмышдыр
вя боз мянасыны билдирир. Беля ки, гыр сюзц даща чох торпаьын чылпаг олан,
бозаран, боз рянэдя эюрцнян щиссясини билдирир» /4, 238/. Доьрудан да,
Абшерон кяндляриндя хыр /бостан/ йашайыш йериндян кянарда, даща чох гумлу
сащиллярдя, дянизя йахын йерлярдя салыныр.
АЛЧАККЮНЦЛ. Крым-татар дилиндя « тявазюкар, севимли» мянасында
ишлянян бу сюз Азярбайъан дилинин ъянуб лящъясиндя ейни анламда, Газах
шивясиндя ися алчах фонетик вариантында «садя» мянасында ишляндийи гейдя
алынмышдыр: - Урусдамын йахшы хясйяти вар, алчах адамды /2,12/ . Алчаг сюзц
мцасир ядяби дилимиздя илкин семантикасыны итиряряк мянфи алнамда ишлянир. Халг
арасында бири-бириндян наразы олуб, гарасынъа данышанда « еля бил алчаг даьлары
бу йарадыб» ифадясиндя юз илкин «уъа, щцндцр, йцксяк» мянасыны горуйуб
сахлайыр. Шцбщясиз ки, «тявазюкар, алиъянаб» сюзляринин мяна йцкцндя « уъалыг,
йцксяклик» кими инсани кейфиййятлярин дурдуьуну сцбут етмяйя ещтийаъ йохдур.
ДУДУ. Крым-татар дилиндя «ями арвады, эялин» мянасында ишлянир.
Мараглыдыр ки, бу сюз доду шяклиндя Аьдаш шивясиндя « ями арвады»/2, 147/,
Ъянуби Азярбайъан шивяляриндя дады вариантында « кцрякян» /2, 116/, Лянкяран
шивясиндя « ана» анламында гейдя алынмышдыр. « Китаби-Дядя Горгуд»ун
дилиндя « дайя, ушаг бахыъысы» кими ишлянир. Мяс.: Гыз айдыр: Ямма мян
Банчичяйин дадысыйам /5, 54/. Дады//доду яслиндя ушаьын мяняви анасыдыр, ону
сахлайыб бюйцдян, тярбийяляндирян, аналыг функсийасынын мцяййян мягамларыны
йериня йетирян бир инсандыр.
Истяр Крым-татар дилиндя, истярся дя Азярбайъан дилинин диалект
лексикасында ишлянян дуду, доду, дады сюзляринин кюкцндя гощумлуг анлайышы
дайаныр вя сюзляр арасында семантик эенишлянмя айдын эюрцнцр.
Бундан ялавя, Крым-татар вя Азярбайъан дили шивяляри арасында диалект
сявиййясиндя ашаьыдакы лексик паралелляри эюстярмяк олар:
Белэи – бялэя – нишан, сярщяд, базламач – баздамаъ – саъда биширилян
фятир, кюкя, айланмак – айланмаг – эязиб-доланмаг, йашырмак – йашырмаг –
116
эизлятмяк, юртмяк, ибришим – ябришим – эюйярчин гушунун нювц, ини – ини –
гощум, кичик гардаш, кытмыр – гытмыр – хясис, борк - бюрк – папаг, чинкене –
ъинэяня -гарачы вя с.
б/ Тарихян.интенсив олан, индии архаизм кими гябул етдийимиз гядим тцрк
сюзляри.
Беля лексик ващидлярин сайы кифайят гядярдир:
Санджак - санъаг – байраг, бармак – вармаг – эетмяк, барк – барак –
сярдабя, муналмак – буналмаг – кядярлянмяк, азнавур – гцввятли, комлек –
кюйняк, кцпе – кцпя – сырьа, кыйык – гыйма – баш йайлыьы, иришмек – иришмяк –
чатмаг, йетишмяк, йавру – кюрпя, ушаг, айак – айаг – бадя, ясрцк – сярхош,
семиз – кюк, йаьлы, кафтан – палтар, эейим, кылавус – гылавуз – гаровулчу,
байынмак – байынмаг – варланмаг вя с.
ъ/ Диэяр тцрк дилляри цчцн мягбул сайыларлар:
Бюрек - йаьлы кюкя, терек – аьаъ, дал – будаг, дернек – ъямиййят,
эюммек – басдырмаг, сокак – кцчя, йосма – эюзял, йырламак// ырламак –
мащны охумаг, баттал – тянбял вя с.
д/ Крым-татар дилинин юз дахили имканлары щесабына йаранан вя
юзцнямяхсуслуьу иля сечилян лексик ващидляр.
Бу сюзляр щямин дилин дашыйыъыларынын юз дцшцнъя тярзиня, гаврадыглары дил
материалына уйьун олараг йарадылмышдыр.
Алтынджы - зярэяр, арачы – дяллал, ашармак – йемяк, аш делиси – аъэюз,
йылнаме – салнамя, иштон – шалвар, кыймамашын - ят машыны, бузовбаш –
балгабаг, байгуш – касыб, субай – забит, каплы бака – чанаглы баьа, ичленмек
– щамиля олмаг, илк йаз – ийун, илк куз – сентйабр, орак – ийул, кйузлук –
пайызлыг, кушлук – сящяр вя ахшам арасындакы вахт вя с.
Беляликля, Крым-татар вя тцрк дилляри цзяриндя апарылан лексик паралелляр
бу дилляр арасында мараглы хцсусиййятляри ашкара чыхармагла бярабяр, щям дя
онларын тарихян иътимаи-сийаси, мядяни ялагясинин, интеграсийасынын изляринин
щямин диллярдя йашадыьыны эюстярир.
ЯДЯБИЙЙАТ
1.
Азярбайъан дилинин диалектоложи лцьяти. А-Л. Анкара, 1998.
2. Азярбайъан дилинин диалектоложи лцьяти. Б., 1964.
3. Баскаков Н.А.Введение в изучение тюркских языков. М. 1969.
4. Язизов Е. Азярбайъан дилинин тарихи диалектолоэийасы. Б, 1999.
5. Исламов М. Азярбайъан дилинин Нуха диалекти. Б., 1968.
6. КитабиДядя Горгуд. Б., 1988.
7. Крымско-татарско-русско-украинский словарь.Симферополь, 2008.
8. Зейналов Ф. Тцрколоэийанын ясаслары. Б., 1981.
Dostları ilə paylaş: |