Görkəmli dilçi alim, ədib professor



Yüklə 4,33 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə54/158
tarix21.07.2018
ölçüsü4,33 Mb.
#57605
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   158

115 
 
Бу бюлмядя Крым-татар дилиндя ядяби дил, Азярбайъан дилиндя ися диалект 
сявиййясиндя  олан  фактлар  нязярдя  тутулур.  Щяр  ики  дил  цчцн  мараг  доьуран 
ашаьыдакы лексик ващидляри нязярдян кечиряк. 
БИКЕР.  Бу  сюз  Крым-татар  дилиндя  1.  бяй  гызы,  2.  эялин  /7,  110/ 
анламында ишлянир. Азярбайъан дилиндя щям гадын ады Бикя кими, щям дя Шяки 
шивясиндя    «бичя»  фонетик  вариантында    дайы  вя  ями  арвадына  мцраъият 
мягамында ишлянир. Мяс.: - Бичям щинди биздяди /1, 237/. 
М.Исламов  эюстярир  ки,    «кечмишдя  ряиййят  щюрмят,  ещтирам  яламяти 
олараг  бяй  арвадларына  бичя  дейя  мцраъият  едярди»  /4,  236/.  Биче//  бисе    сюзц 
татар, башгырд, хакас дилляриндя дя « гадын, баъы» мяналарында ишлянир. 
КЫР.  Крым-татар  дилиндя  «  тярявяз  якилян  торпаг  сащясиня,  бостана» 
дейилир.  Бу  сюзя  «  хыр»  щяклиндя  Азярбайъан  дилинин  Абшерон  шивяляриндя  « 
кянддян  кянарда  бостан»  ,  Зянэилан,  Товуз,  Газах  шивяляриндя  «  чынгыл, 
язилмиш  хырды  даш  парчалары,  гумлу  торпаг»  /1,  412/  мяналарында  раст  эялинир. 
Е.Язизов гей едир ки, « тцрк дилиндя гыр сюзцнцн « чюл» мянасы эениш йайылмышдыр 
вя  боз  мянасыны  билдирир.  Беля  ки,  гыр  сюзц  даща  чох  торпаьын  чылпаг  олан, 
бозаран,  боз  рянэдя  эюрцнян  щиссясини  билдирир»  /4,  238/.  Доьрудан  да,  
Абшерон  кяндляриндя  хыр  /бостан/  йашайыш  йериндян  кянарда,  даща  чох  гумлу 
сащиллярдя, дянизя йахын йерлярдя салыныр. 
АЛЧАККЮНЦЛ. Крым-татар дилиндя « тявазюкар, севимли»  мянасында 
ишлянян  бу  сюз  Азярбайъан  дилинин  ъянуб  лящъясиндя  ейни  анламда,  Газах 
шивясиндя  ися  алчах  фонетик  вариантында  «садя»  мянасында    ишляндийи  гейдя 
алынмышдыр:    -  Урусдамын  йахшы  хясйяти  вар,  алчах  адамды  /2,12/  .  Алчаг  сюзц 
мцасир ядяби дилимиздя илкин семантикасыны итиряряк мянфи алнамда ишлянир. Халг 
арасында бири-бириндян наразы олуб, гарасынъа данышанда « еля бил алчаг даьлары 
бу  йарадыб»    ифадясиндя  юз  илкин  «уъа,  щцндцр,  йцксяк»  мянасыны  горуйуб 
сахлайыр. Шцбщясиз ки, «тявазюкар, алиъянаб»  сюзляринин мяна йцкцндя « уъалыг, 
йцксяклик» кими инсани кейфиййятлярин дурдуьуну сцбут етмяйя ещтийаъ йохдур. 
ДУДУ.  Крым-татар  дилиндя  «ями  арвады,  эялин»    мянасында  ишлянир.  
Мараглыдыр  ки,  бу  сюз  доду  шяклиндя  Аьдаш  шивясиндя  «  ями  арвады»/2,  147/, 
Ъянуби Азярбайъан шивяляриндя дады вариантында « кцрякян» /2, 116/, Лянкяран 
шивясиндя  «  ана»  анламында  гейдя  алынмышдыр.  «  Китаби-Дядя  Горгуд»ун 
дилиндя  «  дайя,  ушаг  бахыъысы»    кими  ишлянир.  Мяс.:  Гыз  айдыр:  Ямма  мян 
Банчичяйин дадысыйам /5, 54/. Дады//доду яслиндя ушаьын мяняви анасыдыр, ону 
сахлайыб бюйцдян, тярбийяляндирян, аналыг функсийасынын мцяййян мягамларыны 
йериня йетирян бир инсандыр. 
Истяр  Крым-татар  дилиндя,  истярся  дя  Азярбайъан  дилинин  диалект 
лексикасында  ишлянян  дуду,  доду,  дады  сюзляринин  кюкцндя  гощумлуг  анлайышы 
дайаныр вя сюзляр арасында семантик эенишлянмя айдын эюрцнцр. 
Бундан  ялавя,  Крым-татар  вя  Азярбайъан  дили  шивяляри  арасында  диалект 
сявиййясиндя ашаьыдакы лексик паралелляри эюстярмяк олар: 
Белэи  –  бялэя  –  нишан,  сярщяд,    базламач  –  баздамаъ  –  саъда  биширилян 
фятир,  кюкя,  айланмак  –  айланмаг  –  эязиб-доланмаг,  йашырмак  –  йашырмаг  – 


116 
 
эизлятмяк,  юртмяк,  ибришим  –  ябришим  –  эюйярчин  гушунун  нювц,  ини  –  ини  – 
гощум, кичик гардаш, кытмыр – гытмыр – хясис, борк -  бюрк – папаг,  чинкене – 
ъинэяня  -гарачы вя с. 
б/  Тарихян.интенсив олан, индии архаизм кими гябул етдийимиз  гядим тцрк 
сюзляри. 
Беля лексик ващидлярин сайы кифайят гядярдир: 
Санджак - санъаг – байраг, бармак – вармаг – эетмяк, барк – барак – 
сярдабя, муналмак – буналмаг – кядярлянмяк,  азнавур – гцввятли, комлек – 
кюйняк, кцпе – кцпя – сырьа, кыйык – гыйма – баш йайлыьы,  иришмек – иришмяк – 
чатмаг, йетишмяк,  йавру  – кюрпя, ушаг, айак  – айаг – бадя, ясрцк  –  сярхош, 
семиз  –  кюк,  йаьлы,  кафтан  –  палтар,  эейим,  кылавус  –  гылавуз  –  гаровулчу, 
байынмак – байынмаг – варланмаг вя с. 
ъ/   Диэяр тцрк дилляри цчцн мягбул сайыларлар: 
Бюрек  -    йаьлы  кюкя,  терек  –  аьаъ,  дал  –  будаг,  дернек  –  ъямиййят, 
эюммек  –  басдырмаг,  сокак  –  кцчя,  йосма  –  эюзял,  йырламак//  ырламак  – 
мащны охумаг, баттал – тянбял вя с. 
д/    Крым-татар  дилинин  юз  дахили  имканлары  щесабына  йаранан  вя 
юзцнямяхсуслуьу иля сечилян лексик ващидляр. 
Бу сюзляр щямин дилин дашыйыъыларынын юз  дцшцнъя тярзиня, гаврадыглары дил 
материалына уйьун олараг йарадылмышдыр. 
Алтынджы  -  зярэяр,  арачы  –  дяллал,    ашармак  –  йемяк,  аш  делиси  –  аъэюз, 
йылнаме  –  салнамя,  иштон  –  шалвар,  кыймамашын  -  ят  машыны,  бузовбаш  – 
балгабаг, байгуш – касыб, субай – забит, каплы бака – чанаглы  баьа, ичленмек 
–  щамиля  олмаг,  илк  йаз  –  ийун,  илк  куз  –  сентйабр,  орак  –  ийул,  кйузлук  – 
пайызлыг, кушлук – сящяр вя ахшам арасындакы вахт вя с. 
Беляликля,  Крым-татар  вя  тцрк  дилляри  цзяриндя  апарылан  лексик  паралелляр 
бу дилляр  арасында мараглы хцсусиййятляри ашкара чыхармагла бярабяр,  щям дя 
онларын  тарихян  иътимаи-сийаси,  мядяни  ялагясинин,  интеграсийасынын  изляринин 
щямин диллярдя йашадыьыны эюстярир. 
 
ЯДЯБИЙЙАТ 
1. 
Азярбайъан дилинин диалектоложи лцьяти. А-Л. Анкара, 1998. 
2. Азярбайъан дилинин диалектоложи лцьяти. Б., 1964. 
3. Баскаков Н.А.Введение в изучение тюркских языков. М. 1969.  
4. Язизов Е. Азярбайъан дилинин тарихи диалектолоэийасы. Б, 1999. 
5. Исламов М. Азярбайъан дилинин Нуха диалекти. Б., 1968. 
6. КитабиДядя Горгуд. Б., 1988. 
7. Крымско-татарско-русско-украинский словарь.Симферополь, 2008. 
8. Зейналов Ф. Тцрколоэийанын ясаслары. Б., 1981.
 
 
 
 


Yüklə 4,33 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   158




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə