Güllü. indd
Yüklə 3,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
108 yerlilərlə toqquşma vaxtı ölən və yaralananlar da olurdu. Rus «goreşənlər»i qazılan türk məzarlarından çox- lu qızıl və gümüş əşyalar – at üçün bəzək əşyaları, zirehli geyim, qadın bəzək əşyaları, silah və s. oğur- layır, sonra da əldə etdiklərini satırdılar. Bu da aydın məsələdir. Çünki türk torpaqlarına köçən ruslar hələ əkin-biçinlə məşğul olmur, daha asan varlanma yolu seçirdilər. Yerli əhalinin heyvandarlıqla məşğul oldu- ğunu görən ruslar bu işin onlara görə olmadığını çox tez anlamışdılar. Çünki heyvandarlıq bir mədəniy- yətə, yaşayış tərzinə bağlı məşğuliyyətdir. Ucsuz-bu- caqsız çöllərdə çoxsaylı qoyun sürülərini, at ilxılarını, mal-qara naxırını yeyəcəklə təmin eləmək üçün köçə- ri və yarı köçəri çöl mədəniyyətini bilmək lazım idi. Bunu da uşaqlıqdan görməklə, içərisində yaşamaqla, inamlarla, nağıllarla, rəvayətlərlə qanına, canına hop- maqla qazanmaq olardı... Radlov rusların Sibir torpaqlarını zəbt etməsin- dən danışarkən müdafiə etdiyi Çar Rusiyasının Sibir- də apardığı «milli siyasət»ini tam çılpaqlığı ilə açıb göstərmişdir. Rusların işi yalnız təbiəti məhv etməyə yönəl- mirdi. Missionerlər hər yerdə xristianlığı təbliğ edir, əhalinin oturaq şəraitdə yaşaması, milli adət-ənənə- sindən, həyat tərzindən uzaqlaşdırılması üçün kəndlər salır, kilsələr tikdirir, yerlilərlə rus qızlarının evlən- məsinə şərait yaradır, rus məktəbləri açırdılar. 1830- cu ildə teleut aalı (teleut türklərinin yaşadığı yer – aul – G.Y.) Ulaluda (indiki Qorno - Altaysk şəhərində – 109 G.Y.) arximandrit Makariy Altayda ilk xristian kilsə- sinin özülünü qoyur. On dörd il ərzində o, 366 kişini, 309 qadını xristianlaşdırır. V.Radlov özünün Altaya axırıncı səfərinin nəticələrini araşdırarkən göstərir ki, orada səkkiz missioner mərkəzi vardı: Ulalu, Muytu, Urusul və ya Onqoday, Şamal, Qara Anuy, Makaryev, Köbizən. Bu ərazilərdəki yaşayış məntəqələrində xaç suyuna salınmış yerli əhali ruslarla bir yerdə yaşayır, rus dilini, rus adət-ənənəsini öyrənirdi. Missioner- lər daim onların əsl xristian kimi yetişmələrinə göz qoyurdular. Xristianlığı qəbul etmiş yerlilər özlərini ruslara bənzətməyə çalışır, onlar kimi geyinir, onların yediyindən yeyir, hətta öz aralarında söhbət edəndə, çalışırdılar ki, çoxlu rus sözləri işlətsinlər. Lakin bü- tün bunlara baxmayaraq, ruslar onlara yuxarıdan aşa- ğı baxır, saymır, ələ salıb gülürdülər. Rusları yamsı- layan yerlilər üçün ən böyük xoşbəxtlik rus qızları ilə evlənmək idi. Çünki o, artıq özünü rus saya bilərdi. Belə qarışıq nigahlardan törəyənlərdə türk elementi itir, rus anaların uşaqları türk atalarının dilini bilmir və ya çox pis bilirdilər. Bu uşaqlar rus məktəblərin- də oxuyur, bu ruhda tərbiyə alır, evdə analarının bi- şirdiyi rus milli xörəklərini yeyir, rus dilində layla eşidir, xristian bayramlarını keçirirdilər. Radlovun fikrincə, əhalini tam xristianlaşdırmamış rus məktəb- lərini açmaq tələsmək demək idi. Çünki milli ruhdan uzaq olan xristianlaşdırılmış yerlilər öz soydaşlarına təsir edə bilmirdilər. Türklərin əksəriyyəti dinlərini dəyişənlərə satqın kimi baxırdılar. Bu «satqın» yer- lilər tək öz dinlərindən əl çəkmir, soyadlarından və 110 adlarından da imtina edirdilər. Bununla belə, Radlov xristianlığı qəbul edənlərin azlığından təəssüfləndi- yini də gizlətmirdi. Altaylıların əksəriyyəti ruslarla yaxınlıqdan öz milli xüsusiyyətlərini itirəcəklərindən qorxur və, ona görə də, onlarla təmasdan, ünsiyyət- dən qaçırdılar. Bir çox türk tayfaları kimi, teleutların da ən çox qorxduqları şey xaç suyuna salınma, yəni vatiz idi. Onlar rusların torpaqları zəbt etdiklərindən Radlova şikayət edərkən, o izah edir ki, bu torpaqlar xanədan yerlərdir və rus imperatoru onlardan istədiyi kimi is- tifadə edə bilər. Lakin türk tayfalarının əksəriyyəti, o cümlədən də şorlar, teleutlar bu fikirlə barışa bilmir, nəticədə ruslarla tez-tez münaqişəli vəziyyət yaranır- dı. Keşişlərin dediyinə görə, ən çətin xristianlaşdırı- lanlar kumandı tatarları və qadınlardır. Bununla belə, rusların «milli siyasəti» öz işini gördü və bu ərazidə xristianlaşdırma və ruslaşdırma digər yerlərdəkinə nisbətən Çar Rusiyası üçün daha uğurlu oldu. Sibi- rin dərinliklərinə irəliləyən ruslar toponimləri də də- yişirdilər. Bir çox hallarda onlar türk toponimlərini tərcümə edərək ruscasını yaşadırdılar: Ku – Lebed, Küçük Seqirtpek – Malıy Prıjok, Kızıl Yar – Krasno- yarsk, Aba Tura – Kuznetsk, Tos – Sosnovaya Qora və s.. Əsasən, I Pyotrun dövründə bir çox xalqlar, o cümlədən də ta qədim zamanlardan Çan gölləri və onlara bitişik Baraba çölündə məskunlaşan baraba ta- tarlarının ərazisi, bu gün cəmi 9% xakas qalan Xakas - Minsuğ çökəkliyi və digər bölgələr Rusiyanın içə- 111 risinə alınmışdır. Onların bir çoxu rusların arasında əridi, ruslaşdı, xristian- laşdı, milli özəlliklərin- dən uzaqlaşdılar. Bundan başqa, rusları ayrı-ayrı bölgələrdə yerli əhali arasında yerləşdirmək- lə imperiya o yerlərdə özünə dayaq nöqtəsi ya- radırdı. Çar Rusiyasının bu uzaqgörən siyasətinin bəhrəsi bu gün özünü aydın göstərir. Müstəqil- liyə can atan hər bir xalqın içindən ikibaşlı qartal ağzından atəş püskürür. Fikrimizi aydınlaşdırmaq məqsədilə Xakasiyanın əhalisinin tərkibinə nəzər salaq. Buranın əhalisinin cəmi 9%-ni xakaslar, 80%-ni ruslar, qalan hissəsini isə digər xalqların nümayəndələri təşkil edir. Əvvəlki dini şamanizm olan xakasları 1876-cı ilin iyul ayının 15-də Asxıs çayının kənarına gətirir, başlarını su ilə islatdıqdan sonra bütün qadın və qızlara Mariya, ki- şilərə isə Vladimir adı verirlər. Bu tarixi hadisəni 1937-ci il qurbanlarından olan xakas yazıçı Vasili Kobyakov (1906-1937) özünün «Vatiz» (1935) satirik hekayəsində təsvir edir və yazır ki, Çanday hələ balaca olanda, qonşu kəndə pristav və kazakların müşayiəti ilə keşiş gəldi və onun sakin- lərini vatiz etdi. Yerli kamla keşiş arasındakı müba- Vasili Kobyakov (1906-1937) Yüklə 3,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|