Gülsüm Hüseynova
Yüklə 4,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 188 188 madər/modər ( dillərində də geniş yayılmışdır: tal. moe, semn. me və s. Piyar/piyər «ata». Müqayisə et: fars. pedər, tal. piə, tac. dial. padar, semn. pia (<*pitar). Bu sözdə də intervokal pozisiyada t/d ~ y əvəzlənməsi özünü göstərir. Burada postpozisiya mövqeyində r sonor samiti qorunmuşdur. Ümumiyyətlə, tat dilində, talış dilindən fərqli olaraq, söz sonunda r samitinin düşməsinə az rast gəlinir. Birar//buror//burvar «qardaş». Müq. et: fars. bəradər, tal. boə, tac. barodar, semn. bere (<*bratar). Xuvar//xuvər «bacı». Müq. et: fars. xahər, tal. hova, tac. xohar, semn. xuakar (<*xvākar). Sözdə a ~ u əvəzlənməsi tat dilinin Lahıc ləhcəsi üçün xüsusilə xarakterikdir (73, 9). Söz ortasında k samitinin zəifləməsi q/g-yə keçməsi və yerini diftonq səsə verməsi nəticəsində v samiti törəmişdir: xvakar > xukar > xuğar > xuar > xuvar//xuvər və s. Tat dilindəki formaya tacik dialektlərində də rast gəlmək olur (270, 210). Duxtər «qız» (Q., Qon. k.). Müq. et: fars. doxtər, tal. kinə, semn. dot(a). kürd, tac. duxtar və s. Bundan əlavə, tat dilində «qız» anlayışını bildirmək üçün lahıc ləhcəsində kilə sözündən də istifadə olunur. Məs.: Ye siyə sim kilə, isbi ru kilə, Bıbərdan avozgə bə Dəxər mənə. «Bir qara göz, ağ üzlü qız, Aparır yenə də Daxara məni» və s. Kuk//kük «oğul» (əksər şivələrdə). Həmin leksem onunla əlamətdardır ki, başqa İran dillərində onun analoquna rast gəlmirik. Həmin terminlərdən bir sıra mürəkkəb terminlər yaranmışdır. Şaquli istiqamətdə sıralanan qohumluq terminlərində kələ «böyük» sözündən istifadə olunur: kələmay//kələmoy//kələmö «nənə»; hərfən: böyük ana; Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 189 189 kələbaba//kələbab «baba», hərfən: böyük baba, kələ buror//kələ burvar «böyük qardaş»; kələmi «böyük əmi» (valideynlərin əmisi); kələ dayı//kələ doyi «valideynlərin dayısı» və s. Maraqlıdır ki, türk dilində də bu sistem özünü göstərir: büyük anne «nənə», büyük baba «baba». Bir sıra başqa dillərdə müşahidə edilən bu halı, görünür, tipoloji oxşarlıq kimi qəbul etmək lazım gəlir. Digər sözlərin birləşməsindən yaranan mürəkkəb qohumluq terminləri: ku əmi//kü əmi «əmioğlu», kile əmi «əmiqızı», ku bibi//kü bibi «bibioğlu», kile bibi «bibiqızı», kile xalə//kile xola «xalaqızı», ku dayi//kü doyi «dayıoğlu», kile dayı//doyi «dayıqızı» və s. Qan qohumluğu ilə bağlı düzəltmə terminlərə çox az təsadüf edilir: xuvarle//xuvarlə, xuvargil «bacılıq», duxtərlə «qızcığaz», duxtərgəri «ögey qız» və s. Qan qohumluğu ilə bağlı terminlərin içərisində ərəb və türk mənşəli sözlər də müəyyən yer tutur. Türk (Azərbaycan) mənşəli terminlər: dayı//doyi «dayı», bibi «bibi», qədəş (Dəv.) «qohum» və s. Qədəş sözü kadaş şəklində «qan qohumu» və «qardaş» mənalarında qədim türk yazılı abidələrində qeydə alınmışdır (193, 401-402). Bu sözlər daha çox mürəkkəb qohumluq terminlərinin tərkibində işlədilir. Qeyd edək ki, həmin terminlər türk dilləri ilə tarixi əlaqəsi olan bir sıra İran dillərinə də keçmişdir. Tacik ədəbi dilində və dialektlərində oça «ana», tağo//tağoyi «dayı», apa «böyük bacı», aka «böyük qardaş», qaysanqul//qayınsingil//qaysangəl «baldız», yanga//yana (yıngə) «ərin qardaşı», «qardaşarvadı» və s. türkizmlər geniş şəkildə yayılmışdır (270, 210; 285, 106). R.Şükürov Azərbaycan kürdlərinin dilində bütöv şəkildə Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 190 190 Azərbaycan dilindən alınmış əmioğlu, dayıoğlu, xalaqızı, mamaoğlu, bibioğlu mürəkkəb qohumluq terminlərinin geniş işlənmə tezliyinə malik olduğunu qeyd edir (135, 96). Tat dilində dayı//doyi terminləri ilə yanaşı, xolu «dayı» termini də işlənməkdədir. Qan qohumluğu bildirən terminlər içərisində bir neçə ərəb mənşəli terminə rast gəlinir: əmu //əmi «əmi», xalə //xola «xala» və s. Son dövrlərdə, xüsusilə də, gənc nəslin şifahi nitqində rus dilindən alınma ata və anaya müraciət formaları olan papa və mama terminləri də işlənməkdədir. b) Nikah qohumluğu ilə bağlı terminlər. Bu tipli terminlər nikaha girdikdən sonra ər və arvadın müvafiq surətdə yaxın qan qohumları ilə münasibətlərini ifadə edir. Həmin terminlərin içərisində İran mənşəli sadə terminlər üstünlük təşkil edir: dumar//dumbar//dumbor «kürəkən». Müq. et: fars. damad, tal. zomo, İran tat. zoma, semn. zoma; şoxuvar//şöxuvar «baldız», şöbirar//şöburor//şöburvar «qayın», xüsur//xüşür «qayınana» (tac. xusur) və s. Fars dilində olduğu kimi, tat dilində də «gəlin» anlayışı ərəb mənşəli arus//ərüs termini ilə ifadə edilir. Müəyyən hallarda nikah qohumluğu təsviri yolla, mürəkkəb sözlər vasitəsilə ifadə edilir. xusurmərd//xüsürmərd «qayınata», zanbirar//zanburor//zənburvar «qardaşarvadı», zan əmi//zən əmi//zamu «əmiarvadı», zan dayı//zan doyi «dayıarvadı» və s. Nigah qohumluğu bildirən terminlər arasında həvü «günü» sözü xüsusi maraq doğurur. Bu söz talış dilində əvısue şəklində işlənir. Fars dilində havu, kürd dilində hevi, heviye terminləri daha çox işləkdir. Qeyd olunanlardan əlavə, tat dilində bilavasitə qohumluq terminlərinə aid olmayan, lakin «insan» anlayışı ilə bağlı olan Yüklə 4,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|