GüLSÜm hüseynova
Yüklə 6,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 56 mədəniyyətə və incəsənətə aid anlayışları ifadə edən sözlərə beynəilmiləl sözlər deyilir. Məs.: Proletar, demokrat, roman, opera (44, 204-205). Alınma sözlər ehtiyaca görə daxil olduğu dilin lüğət tər- kibinin zənginləşməsinə kömək edirsə, bu müsbət təsirdir (47, 121). Tat və Azərbaycan dillərinin qarşılıqlı əlaqəsi nəticə- sində tat dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsi hadisəsi baş verir. Tat dilinin Azərbaycan dilindən sözalma prosesi eh- tiyacdan irəli gəlir. Yeni əşya, predmet və anlayışların ad- landırılması məqsədilə Azərbaycan dilindən alınan sözlərin sayı artır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, tat dili həm də Azərbaycan dili vasitəsi ilə başqa dillərə məxsus sözləri alır. Həmin sözlər əvvəlcə Azərbaycan dilində sınaqdan keçir, sonra tat dili bu sözləri alır. Tat dilinin mənşəyi məlum olmayan sözlərinin əksəriyyəti vasitəli alınmadır. Tat dili üçün vasitəçi dil funksiyasını Azərbaycan dili oynayır. Bununla yanaşı, tat dilinin bəzi dillərdən birbaşa sözalması hadisəsi də baş verir. Tat dilindəki alınma sözləri aşağıdakı qruplara ayırmaq olur: 1) Azərbaycan-türk mənşəli alınmalar; 2) rus mənşəli alınmalar; 3) Avropa dilləriinə aid alınmalar; 4) ərəb alınmaları; 5) digər dillərdən alınmalar. Azərbaycan dilindən alınmalar. Tat dilində çoxlu miqdarda Azərbaycan mənşəli sözlərin olduğunu qeyd etmiş M.Hacıyev sağdış, solduş, turac, buxov, dovdaq (quş adı), qırğı, balaban, qaşqaldaq, sıqnaq, sığnacaq, qayğılı, qolçomaq, qızılala, yataq, asma, bəzək, dən, ovçu, pis, boğaz, səs, damğa, iz, yağı, ətlik, adaş, ayırd, ağnamaq, ağu, ağız, anqırmaq, alaçıq, alda – (aldatmaq), alqış, anduz (su Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 57 həşəratı), çolaq, azqın, ara, arx, bəqə (bağa), barış, batman, bülöv, bilək, biliş (tanış-biliş), buyuruq, boğ – (boğmaq), bölük, buğa, bütrüm (bütöv), bayraq, çalpaş (qarışıq), çaq (çağ), çülpək (irin), çəpiş, cırıq, çil, yalqız, çolaq, darğa, qılıq, qayıq, qab, tuluq, yan (tərəf), yügrüg, körpü, qayın, qayış, qayıq, koğuş, qulac, qarı, qapaq, qart, qazmaq, qıdıq, qılınc, kimiz, qısır, sağrı, şalqam, sırt, söyüş, sırtıq, ülgü, hörük, uyuq kimi sözlərin, tat dilində işlənmə xüsusiyyətləri haqqında məlumat vermişdir. Tədqiqatçı Azərbaycan dilindən alınma sözləri tematik qruplar və nitq hissələri üzrə ayırmaş, nümunələr göstərmişdir (30, 41-64). Azərbaycan dilindən alınma sözlər tat dilində struktur də- yişikliyə uğrayır. Məlumdur ki, «başqa dillərdən keçmiş istər düzəltmə və istərsə də, mürəkkəb sözlər o zaman düzəltmə və ya mürəkkəb sözlər kimi qəbul etmək olar ki, həmin sözlərin tərkibində iştirak edən leksik vahidlər bu dildə də ayrıca leksik vahidlər kimi işlənmiş olsun, eyni zamanda düzəltmə sözləri əmələ gətirən ünsür dilimizdə bir çox sözləri əmələ gətirə bilən şəkilçi kimi özünü göstərə bilsin» (18, 12). Tat dilinə keçmiş sadə olmayan söz tat dilində sadə söz kimi qəbul olunur. Məsələn, Azərbaycan dilində düzəltmə olan qışlaq, aylıq; mürəkkəb olan qırxayaq, qaraqaş. Tat dilində belə alınmlar az deyil. Məsələn: gündəlik, sınıqçı, illik, yüzlük//yuzduğ, pisduğ//pislik, tutuquşu//tutiquşi, yelbeyin, do- daqaltı//dudaqaltı və s. Bu sözlər qiymətli mülahizələr olub, dil əlaqələrinin muxtar səciyyə daşıdığı hallara aiddir. Bu nə deməkdir? Bu o deməkdir ki, həmin mülahizə dillərin əlaqəsi bir-birinə (və bir- birindən) söz alıb-vermə prosesi çərçivəsində özünü doğruldur. Amma Azərbaycan dili ilə tat dilinin münasibəti bu standarta uyğundurmu? Bizcə, yox. Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 58 Tat əhalisi çoxdan və hal-hazırda bilinqvizm şəraitində yaşayır. Hətta deyə bilərik ki, onun həyatında Azərbaycan dili tat dilinə nisbətən daha mühüm rol oynayır. Azərbaycan dili Azərbaycan respublikasının dövlət dili olmaqla, tatların həyatında mühüm kommunikativ rol oynayır. Bu dil, hamı kimi, tatlar üçün də məktəb, mətbuat, kütləvi informasiya vasitələri dilidir. Tat övladı Azərbaycan dilində orta təhsil alırsa, ali məktəbi bu dildə bitirirsə, yaxud əmək fəaliyyətinə bu dildə başlayırsa, onun Azərbaycan dili haqqında məlumatı tat dili barəsində məlumatından artıq olur. Belə olan surətdə inanmaq olmur ki, tat mənşəli gənc Azərbaycan dilindən tat dilinə keçmiş düzəltmə və mürəkkəb sözün əmələgəlmə üsulu, rolu və motivlənməsi barəsində heç nə bilməsin, onları sadə söz hesab etsin. Yadımıza salaq ki, Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin bir çox görkəmli nümayəndələri tatlar arasından çıxmışlar. Bu, dili mükəmməl bilmədən mümkün deyil. Azərbaycan dilindən alınma sözlərin tat dilində mənaca daralması və genişlənməsi müşahidə olunur. Bununla bağlı bir neçə nümunəni nəzərdən keçirək. Qol 1. İnsanın bədən üzvü. 2. Paltarın qola düşən və qolu örtən hissəsi. 3. Ağac budağı, şaxə. 4. Cinah, tərəf, səmt. 5. İmza və s. (7, 338). Bu söz tat dilində qul şəklində «imza» mənasında işlənir. Qoşma 1. Qoşulan, özü hərəkət edə bilməyən. 2. Bir-biri- nə qoşulan, bağlanan, birləşdirilən. 3. Hər bəndi dörd misradan ibarət lirik şer forması. 4. nitq hissələrindən biri və s. Tat dilində quşmə sözü şer formasının adını bildirir. Qərə «qara» 1. Rəng adı. 2. Yer kürəsinin torpaqla örtülü hissəsi. 3. Plovun üzərinə, qoyulan xuruş və s. Tat dilində sonuncu məna işləkdir. Yüklə 6,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|