GüLSÜm hüseynova
Yüklə 6,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 46 rən «vidalaşmaq», bağırmiş birən «bağırmaq», çərənləmiş bi- rən «çərənləmək», sızıldamiş birən «sızıldamaq», pıçıldəmiş birən «pıçıldamaq», xəbər ustarən «xəbər almaq», sual dərən «sual vermək», təhnə zərən «tənə vurmaq», qinəmiş saxtən «qınamaq». 4. Hissiyyat bildirən fellər: utanmiş birən «utanmaq», qızarmiş birən «qızarmaq», çəkinmiş birən «çəkinmək», se- vinmiş birən «sevinmək», qəzəblənmiş birən «qəzəblənmək». 5. Hal-vəziyyət bildirən fellər: üzülmüş birən «üzülmək», cırələşmiş birən «cırlaşmaş», sinixmiş birən «sınıxmaq». 6. Təfəkkürlə bağlı olan fellər: anləmiş birən «anlamaq», qammiş birən «qanmaq», düşimiş birən «düşünmək». 7. Səstəqlidi sözlərdən düzələn fellər: anqirmiş birən «anqırmaq», guruldəmiş birən «guruldamaq», mələmiş birən «mələmək», uləmiş birən «ulamaq», xırıldəmiş birən «xırılda- maq». Azərbaycan dili tat dilinin hər sahəsinə təsir etsə də, dilin fel hissəsi, demək olar ki, sabit qalmışdır. Belə ki, tat dilinin Azərbaycan dilindən çoxlu alınmalar qəbul etməsinə baxmayaraq, onların arasında alınma fellərə rast gəlmək olmur. Lakin Azərbaycan dilindən feli sifət formasında və kökü, ya da əsası substantivləşməklə keçən sözlər çoxdur. Bunlar dilin özünəməxsus felləri ilə işlənərək, analitik üsulla fellərin yaradılmasında mühüm rol oynayır. Bunlardan başqa, dildə alınma adlardan da analitik yolla fellərin yaradılmasında geniş istifadə olunur. Onların da fel kimi formalaşmasında tat dilinin həm köməkçi, həm də müstəqil mənalı felləri həlledici rol oynayır. Onlar ancaq ad formasında keçərək, mürəkkəb fellərin yaranmasında iştirak edir. Saxtən «etmək, eləmək» köməkçi feli ilə işlənən alınma- Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 47 lar: asmiş saxtən «asmaq», bəxişdəmiş saxtən «bağışlamaq», buyurmiş saxtən «buyurmaq», küçürtmiş saxtən «köçürtmək», ütürmüş saxtən «ötürmək», sınəmiş saxtən «sınamaq» və s. Birən «olmaq» köməkçi feli ilə işlənən fellər: quşulmiş birən «qoşulmaq», daralmiş birən «daralmaq», darixmiş birən «darıxmaq». Dərən «vermək» feli ilə işlənən fel: bürmiş/burmiş dərən «burmaq», fırlatmiş dərən «fırlatmaq», əşələmiş dərən «eşələ- mək». Qeyd edilən fellər alınma fel kökləri ilə də işlənərək, yeni fellər yaradır. Bəzi hallarda analitik felin birinci tərkib hissəsi həm fel kökü, həm də keçmiş zaman feli sifət forması ilə ifadə olunur. Məsələn: dürt saxtən, dulaş/dulaşmış birən «dolaşmaq», dəgiş/dəgişmiş saxtən «dəyişmək». Amma Azərbaycan dilində bu şəkilçi çoxfunksiyalıdır: onun köməyi ilə həm feli isim (feldən əmələ gəlmiş isim), həm də felin qarşılıq-müştərək məna növü yaranır. Bəs belə bir vəziyyət tat dilində necə əks olunur? Söz yox ki, Azərbaycan dilindən alınma adlar və fellərin iştirakı ilə yaranan fellərin tat dilində müqabilləri olmuşdur, yaxud var. Bunu ondan bilmək olur ki, həmin mənalar və onların ifadə formaları başqa İran dillərində Azərbaycan dilinin müdaxiləsi olmadan mövcuddur. Belə olan halda, analitik formalarının, özü də birinci tərkib hissəsi başqa dilə mənsub olan formalara nə ehtiyac var? Bizə belə gəlir ki, burada dilin işarəvilik yox, kommunikativlik funksiyası mühüm rol oynamışdır. Yəni, tat dilinə məxsus olan sadə fellərdə məna daha mücərrəd olub, analitik formadakı ifadəlilikdən xali olmuşdur. Bu boşluğu analitik forma belə aradan qaldırır. S.Cəfərovun fikrincə, hərəkətin subyekt və obyektə mü- nasibəti mənasını əmələ gətirən bu şəkilçi qrammatiklikdən Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 48 çox leksikliyə doğru meyl göstərir və onunla işlənən söz substantivləşməyə məruz qalır (18, 125). Bu qrupa aid leksik vahidlərə dildə çox az təsadüf etmək olur. Bunlardan aşağıdakıları qeyd edə bilərik: qəriş saxtən «qarışdırmaq», qəriş birən «qarışmaq», guzət saxtən «gözləmək», sataş birən «sataşmaq», təp dərən «təpmək», tuş saxtən «tuşlamaq», bocər saxtən «bacarmaq», vuruş birən «vu- ruşmaq», quş birən «qoşulmaq», quş saxtən «qulaq asmaq» və s. Alınma adlar və başqa nitq hissələrinə mənsub sözlərin hesabına olur. Alınma adlar birinci qrup leksemlər kimi, dilin özünə məxsus köməkçi və müstəqil mənalı fellərinə yanaşaraq, mürəkkəb quruluşlu fellər yaratmağa xidmət edir. Felin ad hissəsi effektivliyi təmin edir, köməkçi felsə buna prosesuallıq mənasını əlavə edir. Alınma adlar və başqa nitq hissələrinə mənsub olan söz- lərdən dilin özünə məxsus saxtən «etmək» köməkçi feli ilə hibrid mürəkkəb fel əmələ gətirir: rəhbəri saxtən «rəhbərlik etmək», sakit saxtən «sakit etmək», yovoş saxtən «yavaşımaq». Alınma adlar və başqa nitq hissələrinə mənsub sözlərdən dilin özünə məxsus birən «olmaq» köməkçi feli ilə düzələn hibrid mürəkkəb fellər: şahad birən «şahid olmaq», qohum birən «qohum olmaq», səhəb birən «sahib olmaq», alt-üst birən «alt-üst olmaq», ağ birən «ağ olmaq» və s. Analitik üsulla düzələn fellərin müəyyən hissəsi isə alın- ma sözlərlə tat dilinə məxsus müstəqil mənalı fellər hesabına düzəlir. Cümlə daxilində müstəqil məna ifadə edən bir sıra fellər müxtəlif nitq hissələrinə mənsub alınma sözlərlə işlənərək, mürəkkəb fellər əmələ gətirir. Bu zaman həmin fellər öz həqiqi mənasını itirərək, məcazi mənada işlənir. Tat dilinə məxsus müxtəlif müstəqil fellərin iştirakı ilə əmələ Yüklə 6,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|