GüLSÜm hüseynova

 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
74 
mərd  ə  dəmicə  bərə  güzət  bə  soxtan  «Yazıq  kişi  bayaqdan 
burada  gözləyir».  M.Kaşğarinin  lüğətində  bu  söz  «yazıq, 
bədbəxt, yetim» mənasını bildirmişdir (78, 302). 
Tat  dilinə  Azərbaycan  dilindən  keçmiş  türk  sözlərinin 
tarixi-müqayisəli  və  etimoloji  təhlili  göstərir  ki,  bu  dillər  ara-
sındakı leksik əlaqələr çox qədim tarixə malikdir.   
Aşıq Ələsgər  yaradıcılığında da  tülək sözünə rast gəlirik: 
«İtkin düşdü tülək tərlan, Sar da kəklik alan oldu». 
Azərbaycan  dialekt  və  şivələrində  (tükünü)  tüləmə  «xəs-
təlik nəticəsində tükü tökmə» sözü işlənir (39, 74). 
Damad//domod  «kürəkən»  (Ab.,  Q.,  Xaç.,  Lah.).  Fars 
mənşəli  söz  olub,  Azərbaycan  dilinin  Quba  şivəsində,  müasir 
türk dilində eyni mənada işlənir. 
Tanış-biluş  «tanış-biliş» (əksər şivələrdə). Bo unca yə ta 
tanış//biluş nədərü. «Orada bir tanış-bilişi yoxdur» (Ab.). 
Tanış  və  biliş  söz  formaları  müvafiq  surətdə  tanımaq  və 
bilmək felləri ilə bağlıdır. 
Qədim türk yazılı abidələrində, o cümlədən Yusif Balasa-
qunlunun  «Kutadqu-bilik»  əsərində  və  Əhməd  Yuknekinin 
«Ətabat-ül-həqayiq»  («Həqq  qapısı»)  əsərin-də,  eləcə  də 
qədim  türk  lüğətində  bu  söz  «aşağı,  aşağıdakı,  aşağı  hissə» 
mənalarda işlənmişdir (14, 21).  
E.Sevortyan  astin  sözünün  türkmən,  qaraçay-balkar,  uy-
ğur, qırğız, tatar, başqırd, qaraim və s. dillərdə və qədim yazılı 
abidələrdə «aşağı hissə»; «aşağıda yerləşən məkan» mənalarını 
kəsb  etdiyini  qeyd  edir  (125,  195-196).  Ast  sözünə  əlavə 
olunan -ın, -in və s. şəkilçiləri kök-əsasın semantikasına başqa 
mənalar əlavə etmir. 
Türkmən  dilində  də  ast  (aşağı,  aşağı  hissə)  mənasında 
qeydə alınmışdır. 
Qeyd  etməliyik  ki,  «aşağı»,  «alt»  mənası  müasir  Azər-

---

 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
75 
baycan dilində geniş surətdə işlənən astar sözündə də qalır. 
Saray//saroy  «saray,  imarət»  (Ab.,  Lah.).  Badə  amarən 
bə  saray  bə  huzur  padşəh  «Sonra  saraya,  padşahın  hüzuruna 
gəlir». İn saroy iş ü duxtə soxte. «Bu imarəti də o qız tikdirib». 
Əslində  bu  söz  fars  mənşəlidir,  amma  o,  türk  dillərində  də 
müxtəlif məna və formalarda işlənmişdir. 
Qəzğun/qəjqun  «qazan»  (Ab.,  Q.,  Qon.  k.).  Belə  düşün-
mək  olar  ki,  türk.  qazğan  sözünün  tat  dili  mühitində  düşdüyü 
şəkillərdən biridir. Qazğan forması üçün bax:  
Yeləq/yeləğ/yələq/yələğ «yalaq» (Q.).  
Yalaq sözü itə yal vermək üçün yerdə qazılmış çalanı bil-
dirir.  O,  mənşəcə  yal  sözündən  törəmə  olan  yalamaq  feli  ilə 
bağlıdır (58, 412). 
Quba  şivəsinə  aid  olan  materiallardan  göründüyü  kimi, 
itə  yal  vermək  üçün  müxtəlif  qab-qacaqlardan  da  istifadə  et-
mişlər. Bu bir növ həyat şəraitindən asılı olaraq belə olmuşdur. 
Yələğ  ə  xürdə  luğnə  qabiş  əbirən,  ə  ahuniş  «Yalaq  sınıq  saxsı 
qabdan  da  olur,  dəmirdən  də».  Yələğ  seg  mundey  bə  zir  poy 
koumiş  həl-hül  birey  «İtin  yalağı  camışın  ayağının  altında 
qalıb əzik-üzük olub» və s. 
Yələğ//yeləğ  «köhnə  qab-qacaq»  leksemi  Lahıc  ləhcəsin-
də  məcazi  mənada,  «çirkli,  yuyulmamış  qab-qacaq»  məna-
larında  da  işlənir,  Məs.:  Çüstü,  in  yələğ-mələğə  vəçireyi  bə 
tağçə?! «Nədir bu yalaq-malağı yığmısan taxçaya?!». 
Quba  ləhcəsində  təkcə  yalaq  sözü  yox,  yal  sözü  də  işlə-
nir.  Yal  segə  fukunind  diyə,  həyvun  mürd  ki,  ə  güsneyi!  «İtin 
yalını tökün də, heyvan acından oldü ki!». 
 
Tat dilində ərəb-fars dillərindən alınmalar. 
 
Ərəb  alınmaları  Azərbaycan  tatlarının  dilində  aşağıdakı 

---

 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
76 
ərəb  alınmalar qeydə  alır,  alim//ölim  «alim»,  ar//or//ör  «həya, 
utanma,  sıxılma»;  arif//orif  «arif»;  aşura//öşurö  «aşura», 
«onuncu»;  ərəb  qəməri  təqvimində  (hicri-qəməridə)  məhərrəm 
ayının  onuncu  günü  (dini  matəm);  valideyn//volideyn  «ata-
ana»;  variş/voriş  «varis»;  vəfadar//vəfodor//vafador  «vəfalı, 
etibarlı,  sadiq»;  ğamət//qomət  «boy-buxun»,  «qamət,  qədd-
qamət»;  ğeyri//qeyri  «başqa,  özgə,  qeyri»;  ğabz//ğəbz  «alma, 
tutma,  çıxarma;  qəbul  etmə;  pul  və  ya  şeyin  qəbul  edilməsinə 
dair  verilən  sənəd,  kağız;  ğadr//qədr  «qiymət,  dəyər»,  «qədr»; 
«etibar,  şərəf,  məziyyət»;  ğazab//ğəzəb  «acıq,  hirs,  hiddət»; 
qəbohət//ğəbohət  «çirkin  iş,  yaramaz  hərəkət,  eyibli  iş», 
dars//dərs  «elm  və  fənni  öyrənmək  üçün  gündəlik  məşğələ, 
təlim»,  «dərs»;  ayıb//eyb//eyib  «nöqsan,  qüsur»;  «biabırçılıq»; 
«həyasızlıq,  eyib»;  eyzən  «tamam,  hamısı»;  elm//ilm  «bilik, 
məlumat,  elm»;  əblah//əbləh  «axmaq,  qanmaz,  ağılsız, 
sarsaq»; 
ağıl//ağl//əğl 
«ağıl, 
düşüncə, 
şüur, 
idrak»; 
ağrabə//ağrəbö//əqrəbə  «qohumlar,  yaxın  adamlar,  qohum-
qardaş»;  ələm  «ağrı,  acı,  dərd,  qəm»;  «dini  bayraq»; 
əndam//əndom  «bədən,  vücud»,  «əndam»;  istiğamət//istiğomət 
«hərəkət  yolu»;  «cəhət,  yön,  tərəf»,  «istiqamət»;  yağut//yəqut 
«qırmızı  rəngli  parlaq  qiymətli  daş»;  kəvin  «kəbin»,  «kəbin 
haqqı»  (boşandıqda  və  ya  öldükdə  şəriətə  görə  qadına  verilən 
pul və ya mal); kamil//kömil «ağıllı adam»; «hərtərəfli yetişmiş 
adam»;  «elm  və  mərifət  sahibi»;  «bütöv,  tam,  mükəmməl»; 
məqsəd//maqsəd  «arzu,  istək,  məram»,  «məqsəd»;  mərəz 
«xəstəlik, 
naxoşluq, 
azar», 
köhn. 
«mərəz»; 
«dərd»; 
marifat//mərifət  «qanacaq,  tərbiyə»;  «hər  şeyi  başa  düşmə», 
«mərifət»;  məxluq//məxluğ  «xəlq  olunmuş,  yaradılmış  (insan, 
heyvan, əşya və s.)», «məxluq». 
T.Əhmədov  göstərir  ki,  ərəb  mənşəli  sözlərin  cüzi  bir 
hissəsi  tat  dilinə  birbaşa  keçmişdir.  Müəllif  xollu  «dayı»,  amu 

---