Günay Məmmədova naxçivan musiQİ
Yüklə 12,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Cəmi üç səsin iştirakı olan mahnı-oyun-rəqsdə «mi bemol» istinad pərdəsi, «fa» səsi mayə funksiyasım daşıyır. «Bənövşə» mahm-oyun-rəqsin intonasiyaları melodiklikdən çox reçitativliyə daha çox meyillidir. Ona görə də təhlillərin yekunu kimi onun reçitativli üslublu olmasını xüsusi olaraq qeyd etmək istərdik. Xaraktercə gəncliyi vəsf edən bu oyunun ritm- intonasiyaları 6/8 metrik ölçü əsasmdadır. Orta tempdə ifa olunan bu oyun-rəqsin xarakteri şən əhval-ruhiyyə aşılamaq üzərində qurulmuşdur. Maraqlısı budur ki, nəğmənin xanədaxili vurğuları ənənəvi olaraq 1-ci, 4-cü zərbələrə yox, 2-ci, 4-cü zərbələrə vurulur. Bununla da aksentin yerdəyişməsi nəticəsində oynaqlıq bir qədər də artıq dərəcədə əldə edilir. «Bənövşə» rəqsinin ifasmda bəzi hallarda ifaçılar ritmikam əlləri ilə də vuraraq özlərində şən, yüksək əhval- ruhiyyə yaradılmasına nail olurlar. Bu rəqs haqqmda məlumat verən folklorşünas B. Hüseynli onun not misalında birinci misrada(l-5-ci xanələr) göstərilən şəkildə ifa olunmasını göstərmişdir. Qeyd etmək istərdik ki, bu hava Naxçıvanda 6-10-cu xanələrdə gös tərilən formada ifa olunmuşdur(Bax not misalına). Rəqsin melodik quruluşu səslərin üfüqi istiqamətdə hərəkətindən və reçitativli ifa üslubunda olan xanələrin təşkilindən ibarətdir. Xaraktercə bu rəqs şən, oynaq ruhdadır. Qeyd edək ki, «Bənövşə», «Ley qəlaha», «Gü- lümeylər» və «Haxışta» oyun rəqslərinin də ifasında melodiya səslənmir. Bütün oyunların ifasında ritmik formulların reçitativ şəkildə səsləndirilməsi ilə qarşılaşırıq. Əsasən 3 xanədən ibarət olan ifalarda qarşı tərəf müqabillərinin dialoqu verilir. Belə ki, bu nəğmələrdə də forma təhlili verməyə ehtiyac yoxdur. «Ley qəlaha» oyun-rəqsi gənclər tərəfindən reçitativli formada ifa olunur. Onun metrik ölçüsünün 6/8- lik olması intonasiyaların oynaq, şux şəkildə özünü göstərməsinə zəmin yaratmışdır. Rəqsin ritmoformulları cəmi iki xanədən ibarətdir. İfaçılar bu ritmik strukturu oxuduqları mətnin heca sayma qədər uzadırlar və oyun uzun zaman daxilində davam edə bilir. Not nümunəsində sözləri birinci xanədəki ritmik formul əsasında solist, ikinci ritmik formul əsasında isə xor ifa edir. Bu rəqsin musiqi materialı reçitativ üslubunda olduğu üçün onun melodikliyindən danışmaq mümkün deyil. «Haxışta» oyun-rəqs janrına aid olub Naxçıvanda gənclər arasında geniş yayılmışdır. Solist, xor şəklində ifa olunan oyun-rəqsdə əsasən 6/8-liyin intonasiyaları verilir. Bu intonasiyalar mətnin quruluşundan asılı olaraq dəyişir və bir sıra hallarda ayrı-ayrı xarakterik xüsusiyyətləri aşılayır. Not misalının 1-ci xanəsində intonasiyalar bir səkkizlik, bir çərək notların konfiqurasiyasından yaranırsa, 7-ci xanədən başlayaraq şeirin heca quruluşundan asılı olaraq ifa bir çərəklə bir səkkizliyin fiqurasiyasmdan yaranır. Dialoq (solist-xor) şəklində ifa olunan bu rəqsin metrik ölçüsü 6/8 əsasmdadır. İfaçılar arasında solist iki xanədən ibarət olan sözləri reçitativ şəkildə oxuduqdan sonra xor «haxışta» ifadəsini ikinci xanənin ritmik formulu əsasında təkrar oxuyur: Not misalında verilən ritmik formullar mətnin davamlılığından asılı olaraq istənilən qədər uzadılır. «Gülümeylər» mərasim oyun-rəqsləri də reçitativli ifa üslubunda qurulmuşdur. Solist və oyunçuların kütləvi şəkildə xorla oxuduğu bu oyun-rəqs eyni tonun intonasiyaları üzərində qurulmuşdur. Bu oyun-rəqs janrı da dialoq formasındadır. «Gülümeylər»in mətni silsiləvi şəkildə bir çox bəndlərdən ibarət olduğu üçün hər bəndin başlanğıcında ifa olunan sözün metrik quruluşu ritm- intonasiyaların strukturunu dəyişir. Bənd daxili strukturda da işlədilən sözlərin heca quruluşları fərqli şəkildə olduğu üçün ritmik intonasiyalar mətnin quruluşuna görə dəyişir. Misal olaraq not materialında mətnin quruluşunun hər kupletdə dəyişkən ritmik intonasiyalarına diqqət yetirsək görərik ki, birinci kupletdə 1-2-ci xanələr, ikinci kupletdə 16-17-cı və 22-23-cü xanələr, üçüncü kupletdə 28-29-cu xanələr, dördüncü kupletdə 40-41-ci xanələr bir-birindən fərqlidir. Sözsüz ki, ifa zamanı bu fərqlər intonasiyaların oynaqlığında, qətiyyətliliyində özünü göstərir. «Gülümeylər»in ifasında metrik ölçü 2/4 olduğu üçün bir səkkizliklə bir onaltılıq notlarının intonasiyaları ifada üstünlük təşkil edir. Ona görə də hər xanə daha qətiyyətli, oynaq ruhda səslənir. «Gülümeylər»in mətnində şeirin bəndləri hər dəfə ayrı-ayrı heca quruluşunda olduğu üçün hər bəndin rimoformulları fərqli şəkildə ifa edilir. Hər bəndin ritmik şəkilləri aşağıdakı not nümunəsində göstərilmişdir: Xalq mahnı və rəqslərinin lad-intonasiya, ritmik və struktur təhlili Naxçıvanın musiqi folklorunda çoxsaylı xalq mah nıları və rəqslər vardır ki, bunların hamısını təhlilə cəlb etmək mümkün deyil. Bu mənada tədqiqat işində bizim topladığımız xalq mahnı və rəqslər nota köçürülmüş və nəzəri təhlillərə cəlb olunmuşdur. Bu mahnı və rəqslərin bir sırası ümumxalq rəğbəti qazansa da bir çoxu folklor nümunələri kimi öz ənənəvi xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamışdır. Onların melostrukturunun formalaşmasına lad-intonasiya, ritmin- yallı rəqsinə xas metrik ölçülərin böyük təsiri olmuşdur. Xalq mahnılarından «Qayna, samavarım, qayna» mahnısı qismən unudulmuş folklor musiqi nümunə- lərimizdəndir. Onun lad-intonasiya quruluşu «Segah» muğamı əsasında, sadə formada təzahür edir. Mahnının intonasiya formayaradıcı amili kimi ilkin dörd xanənin melodik strukturunu götürə bilərik. Mahnının əsas özək melodik strukturunun intonasiyaları olan ilkin dörd xanənin metroritmik şəkli sonrakı 5-8-ci xanələrdə sek- vensiya formasında bir ton yuxarıda səsləndirilir. Sonrakı inkişaf prosesində intonasiyalar yenə «Segah»m əsas tonal yüksəkliyində ifa olunur. Xalq mahnısının 6/8-liyə əsaslanan metrik ölçüsündə intonasiyaların yeknəsəqliyinin yaranmaması üçün xanədaxili mertik konfiqurasiyalar ayrı- ayrı şəkillərdə işlədilmişdir. İntonasiyaların belə rəngarəng şəkildə, qarşılıqlı formada işlədilməsi xalq mahnısının Yüklə 12,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|