Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
311
rasionalistlər (Dekart başda olmaqla) və empiriklər (Lokk başda olmaqla) mərkəzə yerləşdirəcəklər. Biliyin tomist anlamı o mənada "realistik" hesab edilə bilər ki, o, skeptisizmdən fərqli olaraq qəbul edir ki, insanlar dünya haqqında bilik əldə edə bilərlər və biz biliyi hissi qavrayışlar və sonradan qavrayışlarımızın üzərində düşünmək yolu ilə əldə edirik. (Bu anlam Platonun nöqteyi-nəzəri ilə əksdir. Platon ideyaların köməyi ilə müstəqil idraki yolun mövcudluğunu vurğulayırdı. O, həmçinin Kantın nöqteyi-nəzəri ilə əksdir. Kant təsdiq edirdi ki, dərk edən subyekt xarici dünyanın hissi qavrayışına formalar verir. Foma o nöqteyi-nəzəri müdafiə edir ki, bilik, ona uyğun olaraq, hissi qavrayışlardan başlanır. İntellektdə elə bir şey mövcud deyildir ki, əvvəlcə hissi qavrayışlarda olmamış olsun. Hissi qavrayış ayrıca, konkret hadisələrlə bağlıdır. İnsan hisslərlə qavranılan hadisələr haqqında təəssüratları onun köməyi ilə alır. İnsan obyekti "yaratmır". Hissi təəssüratlardan çıxış edərək, intellektin köməyi ilə, biz qavranılan hadisələrin ümumi cizgilərini dərk edə və onlar haqqında anlayışları formulə edə bilərik. Burada biz
universaliyalar barədə
mübahisənin əsas problemləri ilə bir daha rastlaşırıq, Foma bu mübahisədə mötədil realizm mövqeyində dayanır. Amma qeyd etmək lazımdır ki, onun mövqeyi nominalizmə yaxınlaşan mövqe kimi şərh oluna bilər. Əgər yalnız idrakın ayrıca şeylərin hissi qavrayışından başladığı deyil, həm də ayrı-ayrı şeylər (paptikulyariyaların) ontoloji olaraq vacib olduğu, anlayışların (universaliyaların) isə ayrıca şeylərin yalnız insani abstraksiyaları kimi çıxış etməsi təsdiq edilsə, onda biz nominalizmə gəlib çıxmış olarıq. Fomadan sonrakı yetkin sxolastikada, məsələn Okkamda məhz belə bir anlam yaranır. Amma belə güman etmək daha əsaslandırılmış olardı ki, Foma mötədil realizm mövqeyində dururdu. Doğrudur ki, idrak ayrıca şeylərin hissi qavrayışından başlanır. Amma buradan belə bir nəticə çıxarmaq lazım deyildir ki, bilavasitə hissi qavrayış anlayışların intellektual idrakından, necə deyərlər, daha yüksək statusa malikdir. İdrak bütövlükdə ayrıca şeylərin hissi qavrayışı ilə başlanır, amma bizim ondan çıxardığımız ümumi anlayışlar heç də mütləq olaraq insan
tərəfindən törədilən xalis abstraksiyalar kimi başa düşülməməlidir. Anlayışların hissi qavrayış əsasında məlum olduğuna baxmayaraq, onlar, demək olar, müstəqil ontoloji statusa malikdirlər. Başqa cür deyilsə, təsdiq etmək olar ki, onlar obyektlərdə mövcuddurlar və biz təfəkkürün köməyi ilə yalnız obyektlərdə artıq mövcud olan anlayışları dərk edirik. Zaman nöqteyi-nəzərindən gec (post rem) dərk olunma ontoloji və ya epistemoloji olaraq daha aşağı 312
səviyyədə olmaq demək deyildir. Universaliyalar obyektlərdə müstəqil olaraq mövcuddur. Universaliyaları dərk edərək, biz reallığın bazis cizgilərini dərk etmiş oluruq. Fomaya görə, Tanrı həm ayrı-ayrı şeyləri (partikulyariyaları), həm də partikulyariyalara daxil olan formaları və ya anlayışları (universaliyaları) yaratmışdır. Hissi qavrayış və təfəkkür insanın Tanrı tərəfindən ona verilmiş idraki qabiliyyətləridir. Həm şeylər, həm də anlayışlar Tanrıda ümumi mənşəyə malikdirlər. Beləliklə, partikulyariyaların və universaliyaların müəyyən bərabərləşdirici koordinasiyasını nəzərdə tutan
mötədil realizm
həm partikulyariyaların, həm də universaliyaların yaradıcısı olan Tanrı ideyası ilə xristian teoloji əsasa malik olmuş olur. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, Tanrı bizim idrakımızın və xarici dünyanın müəyyən qaydada uyğunluğunu təmin edir. Bizim hissi orqanlar elə yaradılmışdır ki, biz ətrafımızdakı, hisslərlə qavranılan dünyanı dərk edə bilirik. Bizim rasional qabiliyyətlərimiz isə elə yaradılmışdır ki, biz bizim ətrafımızdakı, hisslərlə qavranılan dünyadakı ümumi formaları dərk etmək iqtidarındayıq. Tanrı bir Yaradıcı olaraq etibarlı biliyin özünəməxsus qarantıdır. (Tanrı burada bir rasional və xeyirxah Tanrı olaraq, "zülmkar ruhdan" fərqli qaydada başa düşülür, "zülmkar ruh" isə ya bizi aldadır, ya da irrasional bir formada fəaliyyət göstərir. Tanrının belə qarant olması barədə Dekartın nöqteyi-nəzəri ilə müqayisə edin.). Bütün insani biliyin ayrıca şeylərin hissi qavrayışı əsasında qurulması barədə müddəa elmin tomist anlamının aydınlaşdırılmasına kömək edir. Ayrıca şeylər təfəkkürün köməyi ilə bizim fərqləndirə biləcəyimiz iki aspektə, yəni formaya və materiyaya malikdir. Materiya hərəkətin və dəyişikliyin şərtidir. Bundan da daha çox deyilsə, materiya ayrı-ayrı şeyləri fərqləndirir, yəni şeylər üçün eyni formaya malik olmanı və bu zaman eyni olmamasını mümkün edir. Bu, onun sayəsində baş verir ki, hər bir şeyin materiyası başqa bir şeyin materiyasının tuta bilmədiyi müəyyən məkanda yer tutur. Biz şey haqqında nəyisə dərk etdiyimiz zaman, onun formasını dərk etmiş oluruq. Forma odur ki, şeyi dərk olunan edir. Forma şeyi necəsə səciyyələndirməyə, onun necə olduğunu (dəyirmi və ya oval formalı olduğunu, yaşıl və ya sarı olduğunu və i.a.) deməyə imkan verir.
Fomaya görə, xarici, maddi şeylər barədə bilik o zaman əldə edilir ki, o zaman biz öz diqqətimizi onların müəyyən aspektlərinə yönəldirik, digər aspektləri isə diqqətdən kənarda saxlayırıq. Bilik onu nəzərdə tutur ki, biz nədənsə abstraksiya edirik. Müxtəlif elmlər Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|