Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Antropologiya və əxlaqi fəlsəfə
313
(naturfəlsəfə, riyaziyyat və metafizika) belə mücərrədləşmənin müxtəlif pillələrinin köməyi ilə yaranır. Naturfəlsəfə maddi şeyləri, məsələn, ağacları, atları və stolları öyrənir. Biz onlarda onların formasını və ya mahiyyətini öyrənirik, yəni, onlarda o şeyi öyrənirik ki, o, onları ağac, at və ya stol edir, biz onlarda o şeyi öyrənmirik ki, o, onları ayrıca ağac, ayrıca at və ya ayrıca stol edir. Başqa sözlə, biz onu axtarırıq ki, bu, onları differensiasiya edir, yəni biz materiyadan o ölçüdə mücərrədləşirik ki, o, bu ölçü daxilində differensiasiya edir. Amma biz materiyadan o ölçüdə mücərrədləşmirik ki, o, şeyi bu ölçü daxilində hissi olaraq qavranılan edir. Elə buna görə də, naturfəlsəfə hissi şeylərin necə olduqlarını məhz onlara
münasibətdə öyrənməyə çalışır. Naturfəlsəfədə biz materiyadan hissi qavrayışı mümkün edən amil olaraq deyil, fərqləndirmə prinsipi olaraq mücərrədləşirik. Biz şeylərin mahiyyətini o aspektdə axtarmırıq ki, bu aspektdə onlar ayrıca və müxtəlifdirlər. Biz şeylərin mahiyyətini o aspektdə axtarırıq ki, bu aspektdə şeylər hissi olaraq qavranılandır. Riyaziyyatda biz materiyadan həm differensiasiya edici amil kimi, həm də hissi qavrayışı mümkün edən amil kimi mücərrədləşəcəyik. Riyaziyyatçı şeyləri yalnız onların çoxluğu, miqdarı və ölçüsü baxımından öyrənir. Bu halda o, bu atın differensiasiya edici amilindən və onu qavranılan şeyə çevirən aspektlərdən mücərrədləşir. Riyaziyyatçını bu tərəflər maraqlandırmır. O, yalnız xalis kəmiyyət çoxluqları və münasibətləri ilə məşğuldur. Metafizikada biz abstraksiyanın üçüncü və ən ifrat dərəcəsini tapırıq. Biz burada da həmçinin sadə, hislərlə qavranılan şeylərdən başlayırıq. Amma burada biz yalnız fərdiləşdirən və hislərlə qavranılan aspektlərdən deyil, həm də kəmiyyət atributlarından mücərrədləşirik. Metafizika üçün şeyin esse-si, onun varlığı, onun nə olması, bundan başqa, esse ilə bağlı olan əsas formalar, yəni, kateqoriyalar maraq kəsb edir. Fomaya görə, nəzəri elmin üç tipi - naturfəlsəfə, riyaziyyat və metafizika – belə yaranır. Bu elmlərin obyektləri hisslərlə qavranılan ayrıca şeylərdən mücərrədləşmənin köməyi ilə formalaşır. Deməli, nəzəri elmlər müstəqil olaraq mövcud olan yaratıqlar və ya ideyalar şəklindəki obyektlərə malik deyillər. Nəzəri elmlərin obyektləri maddi şeylərdə mövcuddur. Beləliklə, tomist epistemologiya və elmlər barədə təlim Fomanın hissi qavrayışa oriyentasiyası ilə və onun mötədil konseptual realizmi ilə (universaliyalar barədə mübahisədə bir mövqe olaraq) bağlıdır.
314
Antropologiya və əxlaqi fəlsəfə
Tomist antropologiya və əxlaqi fəlsəfə, ontologiyaya və epistemologiyaya oxşar olaraq, aristotelizmin güclü təsiri altındadır. Neoplatonist ənənənin (məsələn, Avqustinin) əksinə olaraq Foma belə güman etmişdir ki, dünyəvi və ictimai həyat da həmçinin, bədən və onun funksiyaları kimi təbii və prinsipial pozitiv əhəmiyyətə malikdir. Teoloji olaraq bu, o deməkdir ki, onlar Tanrının yaratdıqları olaraq nəzərdən keçirilirlər. Foma belə hesab edir ki, insanlar xristian Vəhyindən və inamdan asılı olmayaraq yaratıqların mühüm aspektlərini dərk edə bilərlər. Eləcə də o, belə hesab edir ki, qeyri- xristianlar da cəmiyyətdə fəzilətli həyat sürə bilərlər və insan həyatının etik normaları barədə vacib bilikləri əldə edə bilərlər. Axı Varlıq Tanrı tərəfindən yaradılmışdır və insanlar Məsihə qədər də idraki qabiliyyətə malik idilər. İnsanlar onlara xas olan təbii işığa (lumen naturale) malikdirlər. Bundan da daha çox deyilsə, onlar hətta Məsih sözünü tanımadan və xristian təlimini bilmədən də zəkalı və sosial həyatı yaşamaq qabiliyyətindədirlər. Foma Avqustinin insana münasibətdə volyuntarist və pessimistik nöqteyi-nəzərini bölüşmür 138 .
Belə ki, Foma əhəmiyyətli dərəcədə Aristotelə əsaslanır və buna görə də, onun insan və həyat tərzi barədə təliminin bir çox mühüm aspektləri sadəcə olaraq xristian və ya bibliya komponentlərini özünə ehtiva etməyən fəlsəfi nəzəriyyədir. Dünyəvi müdrikliyin və xristian inamın bu nisbi ikiləşməsi diqqətdən yayınma deyildir, əksinə olaraq, fəlsəfənin və dinin, dünyəvi biliyin və xristian inamının münasibətlərinin tomist anlamını formalaşdırır. Tomist əxlaqi fəlsəfədə əsas olan odur ki, insan müxtəlif üsullarla reallaşdırıla bilən qabiliyyətlərə (potensiallıqlara) malikdir. O əməllər nəcabətli hesab edilə bilər ki, onlar spesifik insani
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|