Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
38
münasibəti Plutarxın dilində isə belə səslənirdi: “Əlində hakimiyyət olan adamın kiçik günahları da böyük görünür”. Qədim Yunanıstanda məğlubiyyətə uğrayan aristokratizm öz tarixi inkişafını özgə bir milli zəmində, özgə bir milli dildə və özgə bir mədəniyyətin daşıyıcıları tərəfindən davam etdirdi. Bu özgə milli zəmin, əlbəttə ki, qədim Roma, özgə milli dil – latın, özgə mədəniyyətin daşıyıcıları isə Roma stoikləri idilər. Stoisizm həm də kosmosentrizmin bir dünyagörüş olaraq yenidən bərpasına yönəlmişdi. Lakin kosmos burada birinci yerdə duraraq qalsa da, hələ ki, xalis subyekt şəklində təsvir olunmurdu. Stoisizmin tarixi təkamülü prosesində isə kosmosa getdikcə daha çox insan hissləri, insan iradəsi, insan zəkası aid edilməyə başlayır. Bu proses neoplatonizmdə tamamlanır 10 . Əgər yunan hadisəsi kimi meydana gələn stoisizm sonradan bütövlükdə bir Roma hadisəsinə çevrilmiş və yunan hadisəsi olaraq isə öz mövcudluğunu dayandırmışdısa, neoplatonizm bir yunan
etdirilmiş və üstəlik bir yunan hadisəsi və ideyası olaraq da gerçəkləşdirilmişdir. Neoplatonizmin banisi olan Plotin yunan ruhunu əsarət və mənəvi zülm çirkabından xilas etməyə və bununla da onu gözəlləşdirməyə səy edirdi. Lakin o, bunu etməyə heç də əsarət və mənəvi köləlik çirkabının konkret təsviri ilə başlamırdı. Burada heç Romalılara qarşı üsyan çağırışı da yox idi. Burada, hətta xristianlığa qarşı elə bir siyasi etiraz çağırışı da yox idi. Plotin yunan ruhunu əsarət və mənəvi zülm çirkabından xilas etmə işini aristokratik dünyaduyumunun kosmosentrik əsaslarının möhkəmləndirilməsi yolu ilə edirdi. «Ali gözəlliyi görmək üçün ruh cismani çirkabdan təmizlənməlidir». Plotin bunu etməyə dünyanın ilahi mahiyyətinə söykənərək və bu mahiyyətin transsendent deyil, immanent nöqteyi- nəzərdən anlaşılmasından başlayırdı. Plotin insan ruhunda dünyanın ilahi mahiyyətinin gizləndiyini qəbul edir və insan ruhunda gizlənən həmin bu mahiyyətin görünə bilməsi üçün ruhun cismani çirkabdan təmizlənməsinin zəruri olduğunu irəli sürdüyü zaman həmin bu mücərrəd görünən fikrin müəyyən fəlsəfi izahını da verirdi: Ruh maddilikdən nə qədər çox azaddırsa, bir o qədər gözəldir. Cisimlər vahid və ilahi mahiyyətdən doğulan ali gözəlliyə qovuşan zaman gözəl olurlar. Gözəl cisimlər ali gözəlliyin izləri, surətləri, kölgələridirlər. İnsan isə əsl gözəlliyə çatmaq üçün vəcdin, ekstazın köməyi ilə ruhunu hissi aləmdən uzaqlaşdırmalı, allaha qovuşdurmalı və əriyib onunla
10 Лосев Ф. Ф. История античной философии. М, 1989. 39
birləşməlidir. Dünya özü allahdan şüalanma, emanasiya yolu ilə törə- mişdir. Emanasiya öz mənbəyindən uzaqlaşdıqca isə zəifləyir. Materiya elə buna görə də formasızlığın, natəmizliyin, qeyri-ilahiliyin ifadəçisi, ilkin zülmətdir. Materiya, eyni zamanda, məhdudiyyətdir. Ruh isə insanı allaha yaxınlaşdırır. Lakin bu hal yalnız təkcə insana da aid deyildir. Şeylər ümumiyyətlə ideya ilə qovuşarkən gözəl olurlar. Hər bir şeydə gözəlliyə doğru ilahi bir meyl vardır. Plotinin ümumi ontoloji mövqeyi belə idi, özü də bu mövqe Platona istinad edirdi. Bir fəlsəfi sistem və cərəyan olaraq neoplatonizmin əsasında Platon fəlsəfəsinin durması əlbəttə ki, təbii idi. Neoplatonizmin banisi olan Plotin özünün tarixə həkk etdirdiyi adını belə Platondan götürmüşdü. Lakin hər halda bütün bunlarla yanaşı onu da qeyd edək ki, Plotin, demək olar ki, bütün məsələlərdə Platonu davam və inkişaf etdirsə də, bircə, bəlkə də az əhəmiyyətli görünən bir məsələdə bir qədər fərqli mövqe tuturdu. Bu, incəsənətin təyinatı ilə bağlı məsələ idi. Plotin, Platondan fərqli olaraq, düşünürdü ki, incəsənət, sadəcə olaraq, görünən predmetləri təqlid etmir, o, həm də görünən predmetlərin əsaslarına nüfuz edir. Platon dünyanın ilahi mahiyyətinə aparan yolu yalnız fəlsəfədə görürdü, Plotin isə bunu, həm də incəsənətdə görür. Neoplatonizm, ümumiyyətlə, isə qədim yunan fəlsəfəsinin bir məntiqi sonu idi. Qədim yunan təfəkkürün mütləq predmetini təşkil edən kosmos antik fəlsəfənin təşəkkülü prosesində subyekt statusundan obyekt statusuna, onun tənəzzülü şəraitində isə yenidən subyekt vəziyyətinə qayıdır. Kosmos mifik anlamda yalnız subyekt statusunda idi. Qədim yunan fəlsəfəsinin meydana gəlməsi ilə kosmos həm də
obyekt statusunda anlaşılmağa başladı. Demokrit atomistikasında isə o, yalnız obyekt kimi anlaşıldı. Qədim yunan fəlsəfəsinin sonrakı inkişafında kosmosa yenə də subyektiv əlamətlər şamil edilməyə başladı və neoplatonizmdə bu proses özünün məntiqi sonluğuna yetişdi. Kosmos yenə də mifik anlamda olduğu kimi yalnız subyekt statusunda oldu. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, qədim Yunanıstanda neoplatonizm tərəfindən oynanılan bu rol, qədim Hindistanda vedanta tərəfindən oynanıldı. Vedanta da, neoplatonizm tipli özünəqayıdış forması idi. Yunan təfəkküründə kosmos obrazının obyekt vəziyyətindən subyekt vəziyyətinə qayıdışı neoplatonizm təlimində tamamlandığı kimi, qədim hindlilərin vedanta təlimində də kainat yenidən Riqvedanın ilkin qatlarında olduğu kimi öz hərəkət səbəbini özündə daşıyan vahid orqanizm – puruşa – kimi təsvir olunur. Qədim yunan təfəkkürünün inkişaf xüsusiyyətləri ilə qədim hind təfəkkürünün inkişaf xüsusiyyətləri arasında apardığımız bu Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|