Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
194
Cəmiyyətdə yaxşı həyatın başlıca şərti ümumi təsərrüfatın həyati tsiklə uyğun olaraq və müəyyən hədlər daxilində dayanıqlı və harmonik bir tərzdə aparılması idi. Təsərrüfatın ağılla idarə olunması çox vacib hesab edilirdi 71 . Platona görə, polisin daimi əhalisi olmalıdır - Qanunlarda o, 5040 sakin (sahib) və yalnız onların özlərini təmin etmələri üçün kifayət olan ərazi barədə danışır 72 .
amilidir. Məlum tarixi səbəblər ucbatından o, onu tarixin xətti inkişafının bir aspekti olaraq başa düşmür - axı Platonun özü bu inkişafın yalnız başlanğıc mərhələsindədir. Müasir terminlərdən istifadə edərək demək olar ki, Platon "tarixi-iqtisadi" olaraq deyil, "siyasi-ekoloji" olaraq düşünmüşdür. Platon düşünürdü ki, istehsalı siyasət idarə etməlidir, bunun əksi olmamalıdır 73 . Cəmiyyəti stabil vəziyyətdən çıxara bilən heç bir dəyişikliyə (və ya inkişafa) yol verilməməlidir. Əlbəttə ki, inkişaf olmalıdır, bir tərəfdən, məhsulun yetişməsinin bioloji prosesləri şəklində və digər tərəfdən isə, fəzilətli həyatın reallaşması ilə bağlı dəyişikliklər şəklində. Əslində Platonun bütün siyasi fəlsəfəsi əmək bölgüsünün və sinfi fərqlərin mövcud olduğu şəhər-dövlətin stabil və harmonik cəmiyyətində hər bir fərdin (onun başa düşdüyü mənada) fəzilətli həyata hazırlanmasına və insani inkişafına yönəlmişdir 74 . 71 Onun işarə olunması üçün ev təsərrüfatı mənasını verən oikos və təlim, zəka mənalarını verən logos sözlərindən təşkil olunmuş oiko-logi sözündən istifadə olunmuşdur. O ki, qaldı ekologiya sözünə, bu, on doqquzuncu əsrdə yaranan yeni sözdür. 72 Qanunlar, 737 d-e, 745 s. 73 Eksponensial inkişaf ideyası bir yunan olan Platon üçün müvazinəti inkar edən və xaosa doğru aparan absurd bir təkəbbür (hybris) idi. 74 Platonun dövlətinin terminoloji olaraq kommunistik dövlət kimi xarakteristikası qarışıqlığa gətirib çıxara bilər. Platonun ideal dövlətini həmçinin "faşist" dövləti də ("dövlət fərddən yüksəkdir") adlandırırlar. Lakin belə bir xarakteristika da düzgün deyildir. Həqiqətən də, Yeni dövrdə individualizmin və kollektivizmin müəyyən dərəcədə qarşı-qarşıya qoyulması geniş yayılmışdır. Bunlardan birincisi təsdiq edir ki, fərd hər şeydir, dövlət isə – heç nədir; ikinci isə təsdiq edir ki, dövlət hər şeydir, fərd isə – heç nədir. Lakin yunan polisində ümumiyyətlə ayrıca "fərd" və ya fərddən ayrıca olan ümumiyyətlə "dövlət" barədə söhbət getmirdi. Platon təbii cəmiyyət barədə çox danışır, burada insanlar onların üzərinə düşən funksiyaları reallaşdırırlar. Kollektivizmin və individualizmin (həmçinin də liberalizmin və faşizmin) belə bir qaydada qarşı-qarşıya qoyulması Platonun ideal dövlətinə tətbiq oluna bilməz. 195
Məgər Platon antidemokrat deyilmi? Axı o, bütün hakimiyyəti əksəriyyəti idarə etməli olan "ekspertlərə" həvalə edir. Bu, düzgündür. Amma həmçinin onu da əlavə etmək zəruridir ki, Platonun ideal dövlətinin "ekspertləri" bizim cəmiyyətdə malik olduğumuz ekspertlərdən fərqlənirlər. Bizim ekspertlər ona görə ekspert adlanırlar ki, onlar müəyyən anlayış və metodoloji müqəddəm şərtlərdən çıxış edərək, reallığın ayrıca qatları haqqında faktiki biliyə malikdirlər. Onlar "fəzilət sahəsində" ekspert deyillər. Onlar, məsələn, «cəmiyyət və insani həyat hansı məqsədlərə yönümlü olmalıdırlar» sahəsinin bilicisi deyillər. Onlar bizə yalnız onu deyə bilərlər ki, əgər biz bu və ya digər məqsədə nail olmaq üçün səy ediriksə, onda nəyin edilməsi bizdən ötəri zəruridir. Lakin ekspertlər və ya hər hansı başqaları bizə deyə bilməzlər ki, biz öz qarşımıza hansı məqsədləri qoymalıyıq. Elə buna görə də, bizim dəyərlərin şkalasında demokratiya ekspertizadan daha yüksək mövqeni tutur. Ekspertlər bir ekspert olaraq şeylərin necə olmalı olması məsələsində kompetent deyillər. Buraya onu da əlavə etmək olar ki, qeyri-konstitusion, avtoritar idarəetmə digər cəhətlərlə yanaşı, həm də faşizm üçün xarakterikdir. Bu mənada Platonun ideal dövləti faşizmə yaxındır. O, kiçik elitar qrup tərəfindən konstitusiyasız idarə olunur (avtoritarlıq). Amma Platon Dövlətdə hökumətin hüquq subyekti olmamalı olduğunu təsdiq etdiyi zaman ona əsaslanır ki, fəzilət ideyasının anlamı müəyyən və ümumi əhəmiyyətə malik olan elə bir şeydir ki, o, kortəbiilik və şıltaqlıq üzərində qurula bilməz. Platon qanunlarsız, hökmdarların şəxsi və keçici arzuları ilə idarə olunan dövləti pisləyir. (Sonradan,
təsvirini verdiyi zaman, o, buraya qanunları və konstitusion idarəetməni də daxil edir). Buna görə də, xalq, sadə insanlar siyasətdə iştirak edir və hansı cəmiyyətdə yaşamaq istədiyi barədə qərar qəbul edir. Demokratiyaya belə bir qaydada bəraət qazandırılması Platonun ideal dövlətində qeyri-mümkün olardı, çünki "ekspertlər" burada eyni zamanda həm məqsədlər baxımından, həm də dəyərlər baxımından ekspertdirlər. Onlar xeyirxahlıq (nemət) ideyaları barədə ən yaxşı biliklərə malikdirlər ki, bu da onları cəmiyyətin ən fəzilətliləri edir. Əgər Platonun haqlarında danışdığı "ekspertlər" həqiqətən də mövcud olsaydılar və hər kəs onlardan biri ola bilməsəydi, demokratiyanı ideal idarəetmə forması kimi müdafiə etmək nəzəri olaraq asan olmazdı. Belə halda Platonu antidemokratizmdə günahlandırmaq da mübahisəli olardı. Buna etiraz etmək olar ki, "ekspertlər" və xalq arasında Platon tərəfindən qeyd olunan fərq -
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|