Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
198
çalışmamışdır (hətta Sirakuzada belə). Platon üçün bu əsasən ideal, utopiya barədə bir diskurs idi (Dövlət 592b). Bundan da daha çox deyilsə, əmin olmaq çətindir ki, Platon özünün yuxarıda təqdim olunan fəlsəfəsinin müzakirə olunmasını arzulamırdı. Əksinə, Platonun dialoqları onun öz təfəkkürü üzərində refleksiya etmək qabiliyyətlərindən və həvəsindən xəbər verir. Deməli, Platon avtoritarizmin "qəti" tərəfdarı deyildi (bu sözün yuxarıda xatırlanan mənasında). Platonun ideal dövlətdə qadının yeri ilə bağlı baxışları bioloji və mədəni, xüsusi (oikos) və ümumi (polis) arasındakı qarşılıqlı əlaqələrə dair onun anlamını aydınlaşdırır. Platon qadınların və kişilərin geniş anlamda bərabərliyini müəyyənləşdirir (Dövlət, 4-cü və 5-ci kitablar). Əgər ona müasir olan yunan cəmiyyətində qadınların vəziyyəti diqqət mərkəzinə gətirilsə, bu hal xüsusi səciyyə almış olar. Belə bir mövqe onunla izah olunur ki, Platon cinslər arasındakı bioloji fərqləri insanın ümumiyyətlə ictimai baxımdan faydalı olan hansı vəzifələri yerinə yetirməyə qabil olması kontekstində şərh etmişdir. Bu kontekstdə cinslər arasındakı bioloji fərqlər insanın ümumiyyətlə yerinə yetirməli olduğu vəzifələrlə müqayisədə əhəmiyyətsizdir. Qadının uşaq doğması faktı cinslərin fərqinə istinad edən əmək bölgüsünə bəraət qazandırmır, belə bir əmək bölgüsü şəraitində qadınlar yalnız ev təsərrüfatı ilə məşğul olurlar, kişilər isə ictimai vəzifələri yerinə yetirirlər (Dövlət 454 d-e) 76 . Bu əsasda Platon cinslərin bərabərliyi ideyasının ilk müdafiəçilərindən biri kimi də nəzərdən keçirilə bilər. Platon öz zəmanəsinin adət və ənənələrinin əleyhinə çıxış edərək, oğlanların və qızların təhsildə bərabər imkanlara malik olmasını, hər hansı bir sənətlə məşğul olmaq üçün və qabiliyyətlərinə uyğun olan sosial mövqeləri tutmaq üçün ən yaxşı bir qaydada hazırlaşmaqdan ötəri eyni imkanlara malik olmanın zəruriliyini müdafiə etmişdir. O, həmçinin də sosial ünsiyyətin bərabər imkanlarından, ictimai və siyasi hüquqların hamı üçün bərabərliyindən, mülkiyyət və həmdaş seçimində bərabər hüquqlardan çıxış etmişdir. Amma mülkiyyət və həmdaş seçimində bərabərlik aşağı zümrəyə aid idi. Belə bir hüquq iki yüksək sinfin həm qadınları, həm də kişiləri üçün qadağan olunmuşdu. Əlbəttə ki, bu, heç də o demək deyildir ki, Platon şəxsiyyətin ümumi hüquqları anlayışlarından Yeni dövrdə Lokkun və Millin başa
199
düşdükləri mənada istifadə etmişdir (baxın. Fəsil 12 və 17). Platona görə, bu hüquqlar insanın cəmiyyətdə yeri ilə müəyyənləşmiş olardı. Platona görə, insan əsasən mənəvi varlıqdır - zəkalı və siyasi varlıqdır. İnsanın bioloji varlığı Platonun görüşlərində ikinci dərəcəli yer tutur. Elə buna görə də, o, bioloji fərqlərə əsaslanan əmək bölgüsünü və iyerarxiyanı dəstəkləmir. Buradan isə təbii bir sual yaranır: qadınlar nə üçün ictimai fəaliyyətlə kişilər kimi uğurla məşğul ola bilmirlər? Əlbəttə ki, Platonun bərabər hüquqların nəzəriyyəçisi kimi belə bir təsviri kifayət qədər şərtidir. Onun əsərlərində onun zəmanəsi üçün səciyyəvi olan fikirlər də vardır ki, burada qadınlar kişilərlə müqayisədə sayğısız bir tərzdə qiymətləndirilir (Timey (42) dialoqunda kişilər ali cins kimi şərh olunurlar, Dövlət (395, 548b) və
cinayətlərin mənbəyi kimi nəzərdən keçirirlər). Platonun cinslər arasındakı münasibətlərə dair mülahizələrində mövcud olan ikimənalılığa əsaslanan bəzi müəlliflər təsdiq edirlər ki, Platon qadınlara və onların cəmiyyətdə yerinə yetirdikləri funksiyalara – uşaq doğmaya və onlara qayğıya - ehtiyatlı münasibət göstərmişdir. Burada yenidən yaratma sferasında başlıca yer təbiətə və şəxsi həyata məxsusdur! Bu sfera rasional nəzarətdən kənardır. Elə buna görə də, bu sfera nəzarət altına alınmalıdır. İctimai həyat hər şeyi əhatə etməlidir, xüsusi həyat isə faktiki olaraq qadağan olunmalıdır! Elə buna görə də, heç bir xüsusi mülkiyyətə, heç bir monoqam münasibətlərə, valideynlər və onların uşaqları arasında heç bir əlaqəyə yol verilmir. Hər bir şey ümumi olmalıdır və hər bir şey ictimai xarakter daşımalıdır. Bu deyilənlər Platonu feminizmin tərəfdarı kimi nəzərdən keçirməyə imkan vermir. Doğrudur ki, o, kişilərə və qadınlara bərabər hüquqlar vermişdir, amma bu, məhz o səbəbdən baş vermişdir ki, o, qadının ənənəvi fəaliyyət sferasını aradan qaldırmışdır. Əslində, Platon qadınları taxtdan salır, çünki uşaqların və gənclərin tərbiyəsi işini onlara etibar etməkdən qorxur. Biz Platonun cins probleminə baxışları ətrafında hansı şərhin daha düzgün olduğu barədə bir qərar vermək fikrində deyilik. Ən azı, aşkardır ki, Platon həm ictimai həyatın xüsusi həyat üzərində, həm də zəkanın və təhsilin bioloji təbiət üzərində üstünlüyü mövqeyində dayanır. Platonun təlimini bizim müasir siyasi ideologiyalarla uzlaşdırmaq çətindir. Onun ideyalarının kommunistik və faşist ideyaları ilə yaxınlığının müzakirə olunmasının problematik olduğu artıq qeyd olunmuşdur. Lakin onu da qeyd edək ki, onun ideal dövlətinin bir sosialist dövləti olaraq nəzərdən keçirilməsi də qəribə
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|