Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
205
İsgəndər hakimiyyətə gəldikdən sonra Aristotel Afinaya köçdü və öz məktəbini – Likeyi - yaratdı (b.e.ə. 335-ci ildə) 79 . Likey, 860 ildən daha çox bir müddət ərzində, yəni indinin demək olar ki, istənilən müasir universitetdən daha uzun bir müddət ərzində mövcud olmuşdu. Aristotel Likeydə kitabxana və ilk təbii tarix muzeyi yaratmışdı, bu muzeydə bütün Yunanıstandan gətirilmiş heyvanlar vardı. Likeydə ən müxtəlif tədqiqatlar aparılırdı. Çox zaman onların təşkili üçün qruplar yaradılırdı. Məsələn, Aristotel öz gənc dinləyicilərinin köməyi ilə yunan polislərində mövcud olan 158 müxtəlif idarəetmə formalarının təsvirini sistemləşdirmişdir. Lakin, təəssüf ki, bu nəhəng əsərdən yalnız Afinanın konstitusion inkişaf tarixinə həsr olunmuş bir hissə saxlanılmışdır. Analoji olaraq böyük məcmuələrin və elmi sorğu kitablarının hazırlanması və nəşri üzrə də iş aparılmışdır. Likeydə oxunan kurslar müxtəlif bilik sahələrinə - fəlsəfəyə, tarixə, mülki hüquqa, təbiətşünaslığa (biologiyaya), ritorikaya, ədəbiyyata və poeziya sənətinə - aid idi. Aristotelin saxlanılmış əsərlərinin elə əksəriyyəti də, yəqin ki, onun mühazirələrindən qeydlərdir. 323-cü ildə İsgəndərin ölümündən sonra afinalılar Aristotelin də Makedoniyadan olmasını xatırladılar. O, şəhəri tərk etməyə məcbur oldu və bir il sonra, 62 yaşında ikən vəfat etdi.
Platon və Aristotel güman edirdilər ki, insan yalnız cəmiyyət içərisində ləyaqətli həyat sürə bilər. Bu halda cəmiyyət termini altında isə onlar yunan şəhər-dövlətini başa düşürdülər. Lakin rasionalist və
206
həm də idealist olan Platonla tənqidi rasionalist olan Aristotel arasındakı fərq özünü onların cəmiyyətə baxışlarında göstərir. Platon ona müasir olan cəmiyyəti zəkanın tələbləri nöqteyi-nəzərindən tənqidə məruz qoyur və cəmiyyəti ideal tələblərə uyğunlaşdırma vəzifələri baxımından da siyasəti nəzərdən keçirir. Aristotel isə, əksinə olaraq, dövlətin artıq mövcud olan formalarından çıxış edir və zəkanı klassifikasiya vasitəsi kimi, təsnifat vasitəsi kimi, gerçəklikdə mövcud olanın qiymətləndirilmə vasitəsi kimi nəzərdən keçirir. Başqa sözlə, Platon mövcud olan nizamla müqayisədə keyfiyyət etibarı ilə nəsə yeni olana meylli olduğu halda, Aristotel artıq mövcud olanların içərisində ən yaxşısını axtarır. Aristotelin mövqeyi o mənada daha realistikdir ki, o, öz zəmanəsinin şəhər-dövlətlərində mövcud olan siyasi şəraitə daha artıq bir dərəcədə cavab verir. Platonun və Aristotelin oxşar xarakteristikası, əlbəttə ki, şərtidir. Lakin bu xarakteristika onların xalis siyasi və fəlsəfi nəzəriyyələrində müəyyən fərqlərin fiksasiya olunmasına yardım edir. Buna diqqət yetirərkən o barədə də unutmaq olmaz ki, onlar bir çox ümumi əlamətlərə də malik idilər. Platonizm və aristotelizm arasında keçidi səciyyələndirən əlaqə, varislik isə onun sayəsində mövcuddur ki, Aristotel Platona etiraz edir, yəni Aristotel, Platon təlimi əleyhinə əsaslandırılmış arqumentləri irəli sürərkən yeni dünyagörüşü elə həmin anda təklif etmir. Əgər belə bir sual qoyulsa ki, onlardan hansının mövqeyi daha düzgün idi, onda demək olar ki, Aristotel Platonun sanki tənqidi davamı idi. Məsələn, Aristotel (eləcə də Platon!) ideyalar haqqında Platona aid edilən təlimi tənqid edir. Bu halda Aristotel təxminən belə arqumentlərdən istifadə edir. Əgər yaşıl ideyası bütün yaşıl şeylərin malik olduğu ümumidirsə, onda demək olar ki, yaşıl ideyasının özü yaşıldır. Amma bu halda yaşıl ideyası özünə eyni zamanda özünü də ehtiva edir. Biz soruşa bilərik, nəsə bir üçüncü mövcuddurmu ki, həm yaşıl ideyası üçün, həm də ayrıca yaşıl şeylər üçün ümumi olmuş olsun. Üçüncüyə münasibətdə də eyni sualı vermək olar və i.a. "Üçüncü insan haqqında" adlanan arqumentin məğzi məhz bundadır. Əgər desək ki, yaşıl ideyası yaşıl deyildir, onda belə mülahizəyə məna vermək çətindir ki, o, bütün yaşıl şeylərin malik olduğu ümumidir. Platonun özü də ideyalar haqqında təlimin əleyhinə oxşar arqumentləri irəli sürmüşdür (Parmenid, 130a-136a). Bu, o deməkdirmi ki, həm Platon və həm də Aristotel ideyalar haqqında təlimi təkzib edirlər? Onlar öz tənqidlərindən eynimi nəticəni çıxarmışlar? İdeyaları, Aristotel, görünür ki, hissi şeylərin oxşar xassələrinin induksiya yolu ilə ümumiləşdirilməsi nəticəsində alınan ümumi anlayışlar kimi nəzərdən keçirmişdir. Məsələn, yaşıl ideyası Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|