Günümüzdəki Türk xalqalrı və tarixləri
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ETNO-MƏDƏNİ MÜHİT VƏ MƏNBƏŞÜNASLIQ
150 Azərbaycan lüğətçiliyin tarixi ənənələrini özündə əks etdirən Hinduşah Naxçivaninin `əs-Sihah əl-əcəmiyyə` lüğəti tədqiqatçının kitabında Anadolu qrupunda yer almaqdadır. Doğrudur, farsca türkcə lüğətlər kateqorıyasına daxil edilməsi də məntiqlidir. Yalnız bu zaman tədqiqatın IX fəslində İran- Azərbaycan sahəsi kimi müəyyənləşdirilmiş fəsil hansı növ lüğətləri özündə əks etdirməlidir? Bir halda ki, Azərbaycan lüğət məhsulları Anadolu qrupuna daxil edilir. Yusif Özün tədqiqatında diqqətimizi cəlb edən bir xüsusiyyətdə ondan ibarətdir ki, tədqiqatçı öz əsərində çap olunan lüğətlərlə əlyazma lüğətlərini bir yerdə ümumiləşdirir. Ənənəyə görə bu tip lüğətlər ayrıca tədqiqat obyekti olmalıdır. Məsələn Sadi Cögənli yalnız çap olunmuş lüğətləri kataloqlaşdırır, bununla təsdiq edir ki, çap nüsxələri lüğətin daha çox kütləviliyini xarakterizə edir. Əlyazma lüğətləri kütləvilikdən daha çox lüğəti akademik fəaliyyətin nəticəsi kimi xarakterizə edir. Başqa bir misal: Bədrəddin İbrahimin `Fərhəngi-Zəfənquya və Cahanpuya` əsəri rus alimləri tərəfindən fars leksikologiyasının nümunəsi və nəaliyyəti kimi təqdim olunur. Daşkənddə keçirilən IV Ümumittifaq İran Filologiyası konfransında (1964) Bədrəddin İbrahimin lüğəti məhs belə təqdim olunur. Adı çəkilən lüğət 7 bəxşdən (fəsil) və iki əlavə fəsildən ibarətdir. Bu fəsillərin üçü fars dilli sözlərə 2-si ərəb dilli sözlərə, 2-si türk dilli sözlərə və biri rum 151 mənşəli sözlərə həsr olunub. Heç şübhəsiz ki, belə lüğətin tərtibatçısı bu dillərə mükəmməl bələd olmalı idi. Belə bir bir tərkibdə tərtib olunmuş lüğət müsəlman ölkələri içərisində ümumukomnikativliyi təmin etmək məqsədilə tərtib olunurdu və heç bir halda milli mədəniyyətin ifadə forması kimi qarşıya qoyula bilməz. Yusif Özün adı çəkilən kitabında milli mədəniyyətin təqdim oluna biləcək epizodları aşağıdakı kimi verilir. (səh. 37-38) `Farscanın Hindistan sahəsində yazılmış ilk əhatəli lüğət kimi qəbul edilən Ferhengi-cahangiri Hindistana yerləşmiş İran əsilli dilçilərdın Cəmalləddin Hüseyn Farhuddin Hasan İncu-yi Şirazi (öl. 1035/1626) tərəfindən yazılmışdır. İncu sülaləsinin nüfuzlu bir ailəsindın olan yazıçı, əvvəlcə Deken sultanlarının sarayında, daha sonra 994/1586 –ci ildə Hind hökümdarı Cəlaləddin Əkbər Şahın sarayında rəsmi vəzifədə çalışıb. Əkbər Şahın oğlu Sultan Cihangirin (1014-1037/1605-1628) zamanında Bahar vəlisi olmuş və bu xidməti ilə əlaqədar 1025/1616-ci ildə ona “Azududdevle” adı verilmişdir. Qeyd olunan epizodda Hind hökmdarı yerinə Moğol hökmdarı və ya Baburilərin vəlisi kimi təqdimat daha düzgün olardı. Çünki tanıdığımız qeyri-türk əsilli hökmdarların bu kimi mədəniyyətə və maarifə himayə etdiklərini mənbələrdə təsadüf etmirik. Bir yunan tədqiqatçısı dünyanın mədəni intibahına bir yunanlı baxış bucağı ilə yanaşırsa, bir Çin tədqiqatçısı həmin baxış 152 bucağından fərqli bir baxış bucağı müəyyənləşdirirsə bunlar təəccüblü deyil. Bir çox hallarda baxış bucağını tədqiqatçının konsepsiyası müəyyənləşdirir. 2010-cu ildə Tokio Universitetinin mütəxəssisi Azərbaycan lüğətçiliyinin tarixi ənənələri haqqında tədqiqatı zamanı onu bir sıra türk dilli ölkələrin lügətləri ilə müqayisə edir və tədqiatında ümumi cəhətləri deyil, fərqləndirici xüsusiyyətləri, özəlliklərini axtarırdı. Bu da yapon tədqiqatçısının tədqiqat konsepsiyası idi. Bir türk tədqiqatçısının da tədqiqat konsepsiyasında türkçülük elementlərinin axtarışı təəccüb doğurmamalıdır. Görkəmli alim və hörmətli müəllimimiz prof. A.A. Xələfovun `Kitabxana və cəmiyyət` elmi monoqrafiyasında kitab və cəmiyyət, kitab və kommunikasiya kitab tarixinin təkamülü və mərhələləri dərin və məzmunlu şərh olunur. Əsər müxtəlif kitab məhsullarının öyrənilməsinin elmi konsepsiyası kimi də qəbul oluna bilər. Kitab tarixən kommunikasiya vasitəsi olduğu kimi lüğət məhsulları da ilk növbədə xalqların və millətlərin komunikativ əlaqələrini təmin etmək üçün tərtib olunurdu. Tarixi təcrübə göstərir ki lüğətlərin tərtib olunmasına böyük coğrafi areallarda “dominant” olan xalqlar daha çox maraq göstərmişdilər. Bu lüğətlərin həm tərtibatçısı həm sifarişçisi həm də yayıcısı olmuşdular. Bu baxımdan haqqında 153 danışılan coğrafi arealda türk xalqlarının dominantlığını qeyd etməliyik. ETNO-MƏDƏNİ MÜHİT VƏ MƏNBƏŞÜNASLIQ Türk xalqlarının etno-mədəni areallarını öyrənən zaman Türkmənistan mədəniyyətinin mənbəyi və mənbəşünaslığının tədqiqi və ciddi akademik informasiyanın əldə edilməsi xeyli çətinliklərlə qarşılaşır. Belə ki çox sayda çap olunmuş və virtual məkanda informasiya kütləsini oxumaq, təhlil etmək lazım gəlir ki, materialların mənasız, əsassız və bəzən də qərəzli oldugunu yalnız sonda və çətinliklə müəyyənləşdirə bilirsən. Əlbətdə bunun üçün də oxucunun müəyyən hazırlıq səviyyəsi tələb olunur. Nəzərə alınsa ki, Türkmənistan türkdilli coğrafiyanın mühüm bir hissəsini təşkil edir, oğuz boylarının, türk mifologiyasının, türk-islam dövrünün görkəmli alimlərinin vətənidir, odur ki, problemin öyrənilməsi çox əhəmiyyətlidir. Müasir tədqiqatçının istifadə edəbiləcəyi çox sayda informasiya kütləsi əsasən iki qrupa bölünə bilər: çox böyük həcmdə vertual məkanda təqdim olunan materiallar və ondan da az olmayan çap məhsulları. Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|