Günümüzdəki Türk xalqalrı və tarixləri
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Türkdilli lügətlər
145 gələrək onu özləri ilə birlikdə türklərin yaşadığı bölgələrə getməsi ücün razı salmağa çalışmışlar. Hz. Hüseyn də Türk cəngavərlərinin bu təklifinə təşəkkür edərək oğulu Zeynel Abidini işarə etmiş və "Mən şəhid olduğum zaman onu götürüb aparın" demişdir. (122) 146 11. Türkdilli lügətlər Son illərdə türk dilli lüğətlərin tarixi, təhlili, ənənələri, metodologiyası haqqında çox sayda elmi və ümumiləşdirilmiş tədqiqatların sayı çoxalmışdır. Bu tədqiqatlar içərisində diqqəti cəlb edən samballı araşdırmalar da az deyildir. Türk xalqlarının linqvo arxiologiyasının mühüm mənbəyi gədim lügətlərdir. İlk yazı sisteminin Şumerlər (e.ə 2600-1960) tərəfindən yaradılması və inkişaf etdirilməsi, bu yazının da Şumer məktəblərində öyrədilməsi tarixə məlumdur. Şumer şəhərlərindən olan Urukda tapılan bəzi gil lövhələrdə, dərs kitablarını xatırladan söz siyahıları yer almışdır. Bu siyahılarda söz birləşmələri və fellərlə bağlı şərhlər mövcuddur. E.ə III minilliyin sonlarına doğru Sami xalqlarının Şumerlər üzərinə hakim olması ilə Şumercə söz və söz birləşmələrinin Akkatca qarşılıqlarını verən lüğətlərə ehtiyac duyulmuşdur. Sami xalqlarına mənsub olan Assuriyalılar (e.ə 2480- 609) mixi yazıdan hərfli yazıya keçdiklərində qarşılaşdıqları çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün dini mərasimlərdə oxunan mətnlərin simvol və terminlərini yığıb Ninevadakı Aşurbanipal kitabxanasında mühafizə etmişdilər.(h) Çinlilər, Hindlilər, və Yunanlılar da dilçilik sahəsində də ilk araşdırmalar aparmış xalqlardılar. Çinlilərdə bu çalışmalar e.ə XI əsrə qədər davam etmişdir. Ku Ye Wang adlı bir Çinlinin Yu Pi En 147 və Şi Wo Wanın da Hu Şin adıyla bir lüğət yazdıqları məlumdur. Hindlilər linqvistika sahəsində ilk çalışmaları, müqəddəs Veda mətnləri üzərində etmişlər. E.ə təxminən V əsrdə yaşadığı fərz edilən Hind qrammatikaçısı Panini, bu günə qədər çatmış Ashtadhyayi adlı mənzum bir qrammatika kitabı yazmışdır. Panininin müasirləri arasında adı çəkilən Yaskanın Nirakta adlı kitabında, Vedalarda ifadə olunan, anlaşılması çətin olan sözləri, tanrı və ilahələrin adları şərh edilmişdir. Hindlilər lüğətçiliklə tanış olduqları zaman Sanskritçə sözləri əlifba sırasına görə sıralamışlar. Hindlilərin ilk lüğəti Amarakumda adıyla bilinən Amarasthadır. Altıncı əsrdən əvvəl yazılan bu lüğət, sinonim sözlər kişi və qadın cinslərinə görə bölünürdü. İlk yunan filosofları din ilə söz arasındakı olan əlaqələrə xüsusi diqqət yetirmişlər. Bir tərəfdən müqəddəs mətnlərin ilahi gücü, digər tərəfdən sözün məzmunu və insan üzərindəki müsbət və mənfi təsirləri öyrənilir, digər tərəfdən fəlsəfi fikrin inkişafı səciyələndirən, Qədim Yunanlılar dilçilik sahəsində əhəmiyyətli dərəcədə fəaliyyət göstəriblər. Yunanlılar tərəfindən yazılan ilk lüğətlər, ümumi lüğətlər deyil, ilkin mərhələdə məşhur Yunanlı natiq və filosofların istifadə etdikləri sözləri ya da Homerin İlliada və Odessey əsərində Əflatun kimi filosofların kitablarında keçən sözləri ehtiva edən və açıqlayan xüsusi (izahlı) lüğətlərdir. Məlum 148 olan ən qədim Yunanca lüğət, Julius Polluxun on cildlik Onomastik, mövzulara görə sistemləşdirilmiş lüğətdir. Türkiyə mütəxəssisləri türk xalqlarının lüğətçilik ənənələrini təqdiq etmək sahəsində bir çox naliyyətlər əldə etmişlər. Təqdiqatçılar içərisində dosent, doktor Yusif Öz `Tarih Boyunca Türkce sözlüklər` əsəri dos. dok M. Sadi Cögənli `əsgi hərflərlə basılmış türkcə sözlüklər kataloqu diqqətimizi cəlb edir. Sadi Cögənlinin tərtib etdiyi kataloq lüğət məhsulllarının çap nüsxələrini özündə əhatə edir. Bu baxımdan yalnız son 400 ilə aid lüğət məhsulları kataloqda öz əksini tapır. Yusul Özün tədqiqatı daha geniş tarixi mərhələni özündə əks etirir. Kitabdan çox sayda lüğət məhsulları toplanılıb və sistemləşdirilib. Diqqətimizi cəlb edən bir xüsusiyyətcə ondan ibarətdir ki, xeyli zəhmət çəkilmiş tədqiqatda prinsipial konsepsiya yoxdur. 360 səhifədən ibarət tədqiqat işi 11 fəslə bölünür. Fəsillərin sərlövhələri aşağdakı kimi ümumiləşdirilib: 1) Ərəb dilində lüğətçilik ənənələri 2) İlk fars lüğətləri və tərtib olunması məqsədləri 3) Türk dilində lüğətçilik 4) Farsca-Türkcə lüğətçilik 5) Farsca-Türkcə lüğətlərin məzmun xüsusiyyətləri 6) Anadolu lüğətləri 149 7) Yeni hərfli Farsca-Türkcə / Türkcə-Farsca lüğətlər . 8) Qıpçaq lüğətləri 9) İran və Azərbaycan lüğətləri 10) Hindistan lüğətləri 11) İdil-Ural lüğətləri\ Fəsillərin sərlövhəsindən göründüyü kimi tədqiqatçı lüğətlərin formal əlamətlərinə görə qruplaşdırma aparıb, bəzi hallarda isə lüğətlər coğrafi areallara görə bölünür. Bu baxımdan Azərbaycan tədqiqatçılarının mövqeyləri fərqlidir. Azərbaycanda lüğətçilik tarixi və ənənələrini tədqiq edən mütəxəsislər: Türk xalqlarının lüğətçilik ənənələrini tədqiq edərkən vahid konsepsiyaya əsaslanıblar. Bu zaman lüğətin tərtib olunduğu yer, lüğəti tərtib edən şəxslər, lüğətin tərtib olunma məqsədi əsas konsepsiya kimi müəyyənləşdirilib. Məlumdur ki, bir sıra farsca, ərəbcə eləcədə türkcə bir tərəfli, iki tərəfli və çox tərəfli lüğətlərin tərtibatçıları türk əsilli şəxslər olmuşlar. Belə ki, fars dilinin tədqiqatçılarından olan görkəmli alim Tehran Universitetinin professoru Dexoda 48 cildlik `Fərhəge Dexoda`lüğətini tərtib edən bir şəxs olaraq türk əsillidir və fars dilinin olub-keçmiş və hal- hazırda var olan söz mədəniyyətində mövcud olan türk əsilli sözləri də ayrıca fərqləndirmiş və öz lüğətində qeydə almışdır. Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|