H. Q. Məmmədov fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yüklə 4,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəxsiyyətin cəmiyyətdə konkret rolu onun burada öz yerini necə başa ‘ Bax; OHaoco({)Ha.
- Üçüncü səviyyədə
itirilməsinə razı olmamalıdır. Bazar oriyentasiyalı şəxsiyyətdə yaradıcılıq meyli azalır. Bu isə cəmiyyətdə böhranlı vəziyyət yarada bilir. Çünki yalnız yaradıcılığa malik şəxsiyyət sözün geniş mənasında mədəniyyəti inkişaf etdiraıəyə və zənginləşdirməyə qadirdir. /
Şəxsiyyət konkret tarixi xarakter daşıyır. Hər bir tarixi mərhələ öz xarakterinə uyğun şəxsiyyət tipini formalaşdırır. Bu tamamilə təbiidir, çünki şəxsiyyət real tarixi prosesin, ünsiyyətin, əmək və yaradıcılığın subyektidir. Cəmiyyət inkişaf edib təkmilləşdikcə şəxsiyyət qarşismda bu istiqamətdə müəyyən tələblər qoyulur. Başqa sözlə, şəxsiyyət də əməkdə, ünsiyyətdə, idrak və yaradıcılıqda özünü reallaşdıraraq inkişaf edir. Şəxsİ 3 ^ətin inkişafı hər şeydən əvvəl onun qabiliyyətlərinin təkmilləşməsi və tələbatlarının yüksəlməsi deməkdir. Şəxsiyyətin sosial inkişafı gedişində həm də onun psixiki təkimi lləşməsi özünü göstərir. Bu iki tərəf qarşılıqlı təsir edərək biri digərini zənginləşdirir. Həmin prosesdə şəxsiyyəti psixoloji baxımdan səciyyələndirən göstəricilər sosial-tarixi məzmunla tamamlanır. Məsələn, intellektual cəhətdən yetkin şəxsiyyət 3 diksək vətəndaşlıq keyfiyyətlərinə, əqidə sabitliyinə malik olur. O, özünün mənafe və istəklərini başqa insanlarla, kollektiv və bütövlükdə cəmiyyət ilə əlaqələndirməyə çalışır. Belə şəxsiyyət özünün sosial əhatəsində olan ustanovkalan, rəyləri və baxışları fərdi formada təzahür etdirir. Yəni o, bunlara yeni məzmun verir, onları tamamlayır və inkişaf etdirir. Eyni sözləri emosional cəhətdən yetkin şəxsiyyət haqqında da demək olar. Əvvəla, bu yetkinlik şəxsiyyətin sosial fəallığının həlledici təsiri altında formalaşır. Digər tərəfdən o, fərdin gerçəkliyə real münasibətlərində, özünənəzarət qabiliyyətində, hisslərinin sabitliyində, uğurlar kimi uğursuzluqlara da dözə bilmək bacarığında təzahür edir. Şəxsi}^ətin sosial yetkinliyi onun başqa insanlar ilə münasibətlərdə göstərdiyi xeyirxahlıqda, özünün müstəqil davranış xəttini işləyib hazırlamaqda, kollektivin rəyi ilə hesablaşmaqda əks olunur. Şəxsiyyətin bioloji, psixoloji və sosial inkişafı bir-birilə vəhdətdə çıxış edir. Lakin bu vəhdət daxilində sosial inkişaf müəyyən üstünlüyə malikdir. Ümumilikdə bu üç tərəfin əldə etdiyi səviyyə ictimai-tarixi prosesin sürəti ilə müəyyən edilir. Şəxsiyyətdə sosial ilə biolojinin vəhdəti onun istedadlılıq keyfiyyətində daha aydın görünür. Öz mahiyyətinə görə istedad insanın təbii imkanları ilə əməyinin birləşməsi deməkdir. Alimlərin hesablamalarma görə insanın əqli qabiliyyətlərinin 70-80%-i genetik amillərlə şərtlənir. Bioloji əlamətlər şəxsiyyətin əsəb proseslərinə, temperamentinə, xarakterinə və digər psixiki xassələrinə əhəmiyyətli təsir göstərir.’
M HHCK ,
455 düşməsi və qiymətləndirməsi ilə müəyyən olunur. Beləliklə, şəxsiyyətin sosial fəaliyyəti onun öz "Mən"inin süzgəcindən, yəni mənlik şüurundan keçərək baş verir. Şəxsiyyətin mənlik şüuru da öz növbəsində onun ictimai əlaqələrindən və sosial fəaliyyətindən asılıdır. Belə ki, onların təsiri ilə şəxsiyyətin daxili aləmi, dünyagörüşü, əxlaqi prinsipləri, siyasi mövqeyi, bilik və təcrübəsi formalaşır. Şəxsiyyət tarixi inkişafın məhsuludur, onun bütün xassə və keyfiyyətləri sosial mühitin təsiri altında yaranır. Lakin bu təsiri fatalistcəsinə anlamaq doğru olmazdı. Belə ki, insan fəal təbiətə malikdir və onu əhatə edən ətraf mühitə əks təsir göstərir. Şəxsiyyət inkişaf etdikcə onun mentaliteti (ağlı, təfəkkürü, mənəvi tərzi) də zənginləşir. Hər bir şəxsiyyətin malik olduğu ənənələr, mədəniyyət və sosial mühit onun mentalitetini formalaşdırır.
prosesdə əvvəlcə şəxsi faydalılıq üstün yer tutsa da, bir müddət keçdikdən sonra onda başqalarının bəyəndiyi əməllərə, təriflənən hərəkətlərə meyl güclənir. Yetkinləşdikdən sonra şəxsiyyətdə mənəvi borç anlayışı formalaşır. Bu, onun öz davranışının ümumi tərəfindən qəbul olunmuş əxlaqi normalar və qaydalar ilə uyğunlaşdırraasında ifadə olunur. Borcun başa düşülərəkdən yerinə yetirilməsi şərəf anlayışını, özünə hörmət hissini əmələ gətirir. Beləliklə, şəxsiyyət inkişaf etdikcə o, öz davranışının və daxili aləminin subyekti kimi çıxış edir. Bu proses birdən-birə baş vermir, öz inkişafında aşağıdala üç
anlaya bilmir. Mövcud şəraitin ona təsirinin keyfiyyəti və səviyyəsini heç də həmişə düzgün nəzərə almır. Beləliklə də bəzən öz hərə- kətlənnin uğurla nəticələnməsinə əngəl yaradır. İkinci səviyyədə şəxsiyyət artıq sözün həqiqi mənasında özünü subyekt kimi təsəvvür edir. O, öz hərəkətlərinin məqsəd və motivlərini şüurlu surətdə müəyyənləşdirir, onların törədə biləcəyi nəticələri irəlicədən görə bilir. Bu səviyyədə o, özündə kortəbii qərarlaşan xassələri dəyişdirir. Malik olduğu imkanları sosial vəzifələr və tələblər ilə uyğun- laşdınr. Üçüncü səviyyədə artıq şəxsiyyət öz həyat yolunun həqiqi subyekti rolunu oynayır. O, bu həyatı yaşadığı tarixi dövrün miqyasları və vəzifələri ilə ölçür. Burada şəxsiyyətin fərdiliyi və təkrarolunmazlığı kimi keyfiyyətlər ictimai-tarixi mənada ön plana keçir. Şəxsiyyətin davranışı və hərəkətləri iradə azadlığı və determinasiya problemləri ilə sıx bağlıdır. Bununla əlaqədar göstərilməlidir ki, şəxsiyyətin bütün davranışları müəyyən amillərlə şərtlənir. Lakin şəxsiyyət subyekt kimi çıxış edir. Bu o deməkdir ki, o, öz hərəkətləri ilə yeni determinasiya sistemi yaradır. Buna görə de şəxsiyyətin inkişaf və
yanaşı qeyd olunmalıdır ki, şəxsiyyətin inkişaf dərəcəsi təkcə onun azadlıq səviyyəsi ilə deyil, həm də həyat fəaliyyətini cəmiyyətin qarşısında duran vəzifələrə necə uyğunlaşdırması ilə ölçülür. Qeyd edək ki, azadlıq və zərurət anlayışlan bir-birilə ayrılmaz əlaqədə çıxış edir. Fəlsəfi fikir tarixində bu iki anlayışın qarşılıqlı münasibətini açmaq 456 Yüklə 4,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|