Haç ve Hilal Altında Ortaçağda Yahudiler

2 0 8  Mark R.  Cohen 
terir.  Gerçekten  de,  bizzat pazar yaşa
mının 
dokusu,  Yahudiler 
ile  Yahudi  olmayan  meslektaşları  arasındaki  sosyalliğe  yoğun­
luk kafu.21 
Bu demek değildir ki, Yahudiler ile Müslümanlar arasındaki 
farklılıklar,  heyecanlı  mal  ve  para  alışverişinin  arkasında  kay­
boldu.  Karşılıklı  kabul  gören  hiyerarşi,  geçerliliğini  sürdürdü; 
Müslüman tepede, Yahudi  (ya da Hıristiyan) dipte. örneğin İs­
lami ortaklık hukuku, gayri-Müslim, Yahudi ya da Hıristiyan, İs­
lam'ın yasakladığı bir  işlem yapmasın diye  Müslüman ortağın  . 
temsilci olmasını emreder.22 İbn Kayyım el-Cevziyye, bazı otori­
telerin, ya belirtilen nedenle ya da "onlarla ortak olmanın onlarla 
içice  geçmeye 
[mukalete] 
ve dostluğa 
[Mevedde] 
yol  açacağı için" 
zimmi1erle ortaklığa bütünüyle hoş bakmadıklarını belirfu.23 
Uzun mesafe ticareti, 
iş 
konulanda bilgi- aktarmak için- mek­
tuplaşmaları gerektirdi. Şaşırhcı değil, İbn Taymiyya ikinci halife 
Ömer'e atfedilen bir söylentiyi aktarır:  "Aranızda dostane ilişki­
ler gelişmemesi için, zimmi'lerle mektuplaşmayın, onları aile ad­
larıyla da çağırmayın; onları aşağılamalısınız 
(edhilluhum], 
fakat 
onlara haksızlık etmeyin 
[la tezlumuhum]"24 
İslam (Sünni) hukuku, Kitab Ehli tarafından kesilen hayvan­
ların etini yeme (Kuran ayetinin onayladığı şekliyle) konusunda 
göz yuman bir tutum takındı. Bu,  Müslümanların Yahudi evle­
rinde  yemek  yiyebilmeleri  anl
amın
a  geliyordu.  Hazreti  Mu­
h
amm
ed'in bile "onların  [Yahudilerin]  yemeğini  yemiş"  olduğu 
söyleniyordu.25  Hıristiyan  evlerde  yemek  yemek  daha  sorun­
luydu: Domuz ikram edilebilirdi. Yahudilerin hayvan kesmesine 
izin  verilmesi,  Ortadoğu  kültürün  sosyallik  bakımından  en 
önemli yerleşimlerinden birinde Müslümanlar ile Yahudiler ara­
sında samimi ilişkileri kolaylaştırdı. Düzenli olarak böyle devam 
etmiş olmalı. 
Yahu diler  ile · Yahudi  olmayanlar  arasında  evlilik,  hem  İs­
lam' da hem Hıristiyan Avrupa toplumunda,  teorik  bir  olasılık 
,olarak var oldu. Musevilik ve Hıristiyanlık, bu sosyallik biçimini 

---

Haç 
ve  Hilal Altı nda Ortaçağda Yah udiler 209 
yasakladık Kuran hükmüne göre, ilişkide bir sorun olarak Müs­
lüman  kocanın  eşinin  dinine  meyil  etmeyeceği  varsayımıyla, 
Müslüman  bir  erkeğin 
zimmi 
bir kadınla evlenmesine izin veri­
lir.26  Dikkat çekicidir; İslam hukuku, kocanın gayri- Müslim ka­
nsına kendi dini görevlerini yerine getirme izni vermesini emre­
der ve [kansı Yahudi ise] Sebt gününü bozmaya ya da yasak yi­
yecekleri yemeye-zorlamasını yasaklar. Sesini yükseltmemek ko­
şuluyla  (Ömer  Pakh'nda  istendiği  şekliyle)  kadın, kendi  kutsal 
kitabını okumaktan, ya da kendi dininin gerektirdiği oruç günle­
rinde oruç tutmaktan da alıkonulamaz.27 Ne var ki, kendi dini­
nin 
ibadethanesine gidemez -bir otoriteye göre, Müslüman koca­
sı o sıradaki evlilik hakkını kaybetmesin diye; başka bir otoriteye 
göre ise koca, kansı tarafından suça itilmiş görünmesin diye.ıs 
İslam hukukçuları,  Müslüman bir kocanın gayri-Müslim ka­
nsından,  adet  kirlenmesi  de  dahil  pislikten  temizlenmek  için 
emredilen İslami yıkanmayı yerine getirmesini isteyip isteyeme­
yeceğini  tarhşhlar.29  Cinsel  ilişkiyle  kirlenme  sorunu  -
Brundage'a  göre,  din  dışı  evliliğe  yönelik  Hıristiyan  tiksintiyi 
pekiştiren ve her türlü  evliliği,  hatta Hıristiyan bir erkek ile Ya­
hudi  bir kadın arasındaki  evliliği  bile,  yasadışı  ilan eden- Müs­
lüman  dünyasında,  en  azından Sünniler  arasında bir etken  ol­
mamış  görünüyor.  Bununla  birlikte  Şiiler,  kendi  öğretilerinin 
merkezi bir ilkesi olarak Müslüman anlık  ile gayri-Müslim kitli­
lik 
(necase) 
karşıtlığını  vurguladılar.  Bu  durum,  geç  ortaçağda 
Yahudileri  etkiledi.  İran  kaynaklarına  göre, 
1656 
dolaylarında 
Safeviler  -Şiiliği  İran'ın  devlet  dini  yapan  hanedanlık- yöneti­
mindeki İran'da iki Yahudinin ayn giysi giymeyi emreden yasa­
yı 
ihlal  ettiğinin  fark  edilmesinden  sonra,  "Müslümanlar,  kir­
lenmeden uzak  duramayacaktan  gerekçesiyle büyük bir kovuş­
turma başladı.30 
Tıpkı İslami  pazar yeri,  Yahudilerin  doğal zeminde Yahudi 
olmayanlarla buluşması ve dostane ilişkiler geliştirmesi için La­
tin 
Bah'dakinden  daha  fazla  olanak  sağladığı  gibi,  eğitimliler 

---

2 1  O  Mark R. Cohen 
topluluğu da tnançlar arası içten buluşma için bir forum sağladı. 
Bu durum, Hıristiyan Kuzey Avrupa'dan çok daha geniş ölçüde 
vardı.  Kuşkusuz  bazı  Hıristiyan  bilginler,  İbranice  Kutsal  Ki­
tap'taki pasajların açıklanması için Yahudilere yöneldiler  ve  on 
dördüncü  yüzyılın  sonlarına  kadar  eğitimli  Hıristiyanlarla  Ya­
hudilerin  entelektüel  düzeyde  dostluklar  kurdukları  da  kesin­
dir.31  Fakat,  pek  çok  karşılaşmada  polemiksel  bir  gündem  -
Yahudi Kutsal Kitap'ın anlamı üzerine tarhşma-, söz konusu ol­
du. 
İslami dünyada ise, Yahudi  entelektüeller  ile  Yahudi olma­
yan entelektüeller arasındaki sosyallik, çok daha düzenli ve daha 
az 
çalışmalıydı.  Yüksek  kültürün  dili  Arapça,  onuncu  yüzyıla 
kadar  Müslümanlaı:ın ve  Yahudilerin  ortak  diliydi.  Arapça  ha­
kim  dinin  dili  olarak işlev  görmesine karşın,  düşman  kilisenin 
dili Latincenin Avrupa'daki Yahudiler için barındırdığı olumsuz 
çağrışımlardan çok azını taşıyordu. Arapça, dini bakımdan nötr, 
laik  denilebilecek  yazılar  için  kullanılıyordu.  Felsefe,  bilim,  bp 
bilgisi -hepsi  de birleşik, laik, Helenistik-Arap  eğitim programı­
nın parçalan- Müslümanlar ve Yahudiler tarafından, yazılı ya da 
sözel aynı din dışı kaynaktan edinilebiliyordu ve çoğunlukla da 
edinildi. 
On 
ikinci  yüzyıl  Yahudi  alimi  Joseph  ben  Judah  ibn 
Aqnin'in Yahudiler için ideal eğitim programı tarifi, ibn Aqnin'in 
Museviliğe  özgü  dini  metinler  için  şart  koştuğu  ders  programı 
dışında,  on  ve  on  birinci  yüzyılın  Müslüman  filozofu  İbni  Si­
na'nın ders programıyla paralellik gösterir.32 
Aşkenazi Yahudileri, eğitim, programı tarzı bakımından. Hı­
ristiyanlarla  çok 
az 
şey  paylaşhlar.  Latinceyi  söylem  dili  sayan 
hiçbir entelektüel girişim, Yahudileri kolay kolay cezbedemezdi. 
Önemli  ölçüde  Meymunların  felsefesinden uyarlanan  skolastik 
teoloji33 on ikinci yüzyılda, Hıristiyan düşünürler arasında moda 
olunca, Aşkenazi dünyasındaki Yahudiler buna uymadılar.  Gü­
ney  Fransa'da üretilen felsefi metinlerin -Arap-Grek felsefi gele-

---