152
ölkələrinin əksəriyyətində dövlət qiymətli kağızlarının ilkin
yerləşdirilməsi zamanı vasitəçi rolunda xüsusi maliyyə-kredit
təşkilatlarının iştirakına icazə verilir. Bu zaman bir sıra ölkələrdə
kommersiya banklarının tam fəaliyyətinə bəzi qadağalar qoyulur.
Dövlət fond alətlərinin ən geniş yayılmış tipi sərbəst surətdə
dövr edən və ilkin yerləşdirmədən sonra digər subyektlərə satıla
bilən bazar qiymətli kağızlarıdır. Bazar qiymətli kağızlarına
klassik misal olaraq xəzinə veksellərini göstərmək olar. Xəzinə
vekselləri iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində
buraxılır və əsasən büdcənin kassa icrasını həyata keçirmək üçün
dövriyyəyə cəlb edilir. Bazarın qiymətli kağızlarına həmçinin
müxtəlif ortamüddətli kağızlar və uzunmüddətli borc öhdəlikləri
aiddir. Müxtəlif ölkələrdə müxtəlif tipli dövlət borc alətlərinin
buraxılmasına üstünlük verilir.
Bundan başqa qeyri-bazar dövlət borc alətləri də
mövcuddur. Bu alətlər sərbəst surətdə onların bir sahibindən
digərinə keçə bilər. Onlar buraxılarkən ən çox əhali arasında
bölüşdürülməsi məqsədi əsas götürülür.
Qeyri-bazar qiymətli kağızlar borc öhdəlikləri bazarında
tam surətdə dövr etmədiyi üçün onların yayılması vasitəsilə dövlət
bəzən kommersiya banklarının fəaliyyətini tənzimləməyə cəhd
edir. Belə ki, əhali tərəfindən qeyri-bazar qiymətli kağızların
olması xüsusi kredit idarələrinin bank ehtiyatlarında olan
vəsaitlərin
satılması
və
ya
yerləşdirilməsi
imkanlarını
məhdudlaşdırır. Qeyri-bazar qiymətli kağızlarının kredit
ehtiyatları bazarının sabit olmadığı şəraitdə çox böyük
əhəmiyyətə malikdir. Dövlət qiymətli kağızlarının ilkin
yerləşdirilməsi və ya bölüşdürülməsi hərrac yolu ilə həyata keçirilə
bilər. Bu həmçinin fərdi satış yolu ilə də həyata keçirilir.
Hərracların aparılması zamanı potensial alıcılar hərracın
təşkilatlarına ərizələr göndərirlər. Əgər qiymətlər, yaxud bu
qiymətli kağızlar üzrə ödənilməli olan faizlər ərizədə qeyd olunan
kimi həyata keçirilərsə, onda həmin ərizədə olan alıcının almaq
istədiyi qiymətli kağızların həcmi göstərilir. Dövlət qiymətli
kağızlarının ilkin reallaşdırılmasının hərrac forması inkişaf etmiş
ölkələrin əksəriyyətində istifadə olunur. Bu hərraclar əksər
ölkələrdə qısamüddətli borc öhdəliklərinin yerləşdirilməsi zamanı,
153
ayrı-ayrı ölkələrdə isə ortamüddətli və uzunmüddətli kredit
alətlərinin reallaşdırılması zamanı istifadə edilir. Dövlət borc
öhdəliklərinin hərrac vasitəsilə satışı həm onların buraxılmasının
ümumi həcmi haqqında qabaqcadan elan verməklə, həm də heç
bir məlumat verilmədən həyata keçirilə bilər. Birinci halda elan
olunmuş həcm çərçivəsində ən yaxşı təkliflər olan bütün ərizələr
ilkin növbədə təmin olunmalıdır. Hərraclarda iştirak rəqabət və
qeyri-rəqabət əsasında baş verə bilər. Rəqabətə əsaslanan təklif
verdikdə potensial alıcı idarəçilərə verdiyi ərizədə ona təqdim
olunan münasib həcmdə qiymətli kağızların yerləşdirilməsi
şərtlərini göstərir. Rəqabətsiz əsasda verilən ərizələrdə isə qəbul
edilən kağızların həcmi üzrə adətən məhdudiyyətlər mövcud olur.
Hərraclar böyük inkişaf tarixi olan və inkişaf etmiş Holland,
yaxud da adi Amerikan sistemi üzrə həyata keçirilə bilər. Holland
hərrac sistemi çərçivəsində qiymətli kağızların əldə edilməsi üzrə
ərizələr rəqabətə əsaslanan beynəlxalq biznes çərçivəsində
meydana çıxan vahid şərtlər əsasında təmin edilir. Adi Amerikan
hərracı iştirakçılarının icra üçün qəbul olunmuş ərizələri hər bir
ərizədə göstərilmiş şərtlər əsasında təmin olunur. Hərracların
aparılmasında Amerikan metodunun bir sıra üstünlükləri
mövcuddur.
Dövlət qiymətli kağızlarının açıq satışı adətən uzun
müddətdə həyata keçirilir. Həmin vaxt ərzində qiymətli kağızlar
qabaqcadan elan edilmiş vahid şərtlərlə bütün arzu edənlərə
satılır. Açıq satışın həyata keçirilməsi üzrə tədbirlər üçün lazımi
şərtlər bazarın vəziyyətinin hesablanması ilə dəqiq işlənə bilər. Bu
zaman dövlət qiymətli kağızlarının emitenti kimi çıxış edən
maliyyə nazirliyi (yaxud xəzinədarlıq) vasitəçilərin, yaxud
agentlərin xidmətinə müraciət edir. Bu vaxt mərkəzi bank,
kommersiya banklarının konsersiumu, yaxud firmalar vasitəşi ola
bilər. Bu təşkilatlar dövlət borc alətlərinin əməliyyatları üzrə
ixtisaslaşmış təşkilatçılardır. Adətən açıq satış şəraitində təqdim
olunan istiqrazların gəlirlilik səviyyəsini və həmin maliyyə
nazirliyi, dövlət (mərkəzi) bankı, yaxud dövlət borclarının
bölüşdürülməsi üzrə məsul olan xüsusi təşkilatlar müəyyən edirlər.
Dövlət qiymətli kağızlarını təkcə mərkəzi hökumət deyil,
həmçinin yerli kökumət orqanları da buraxırlar. Bir qayda olaraq
154
belə qiymətli kağızlar üzrə gəlirlərə güzəştli şərtlərlə vergi tətbiq
edilir. İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı ölkələrində ayrı-ayrı
dövlət orqanları və həmçinin dövlət müdafiəsi (zəmanət) almış
idarələr, agentliklər və beynəlxalq institutlarda qiymətli kağızlar
buraxırlar. Bu qiymətli kağızlardan biri tam dövlət zəmanəti
altındadırsa, digərləri qismən dövlət zəmanəti alır.
Dövlət qiymətli kağızları qeyd etdiyimiz kimi ilkin
bölüşdürmədən sonra yenidən ikinci, yaxud ikinci dərəcəli alqı-
satqıya məruz qalır. Dövlət qiymətli kağızları daha etibarli və
təhlükəsiz alət olduğu üçün investorları çox cəlb edir və ikinci
bazarda fəal satılır. Hökumətin borc öhdəlikləri kursları dəqiq
müəyyən olunmuş fond birjalarna qəbul edilir. Bununla yanaşı
bir qayda olaraq bu borc öhdəlikləri üzrə böyük həcmli
sövdələşmələr birjadan kənar dövriyyədə də həyata keçirilə bilər.
Beynəlxalq maliyyə bazarının tərkib hissəsi kimi çıxış edən
ən mühüm tərəf özəl qurumların qiymətli kağızlarıdır.
Bir çox qiymətli kağızlar xüsusi şirkətlər tərəfindən buraxılır
və buna görə də onlar xüsusi, yaxud kommersiya qiymətli
kağızların adını alır. Xüsusi qiymətli kağızlara borc öhdəlikləri
aiddir. Xüsusi borc öhdəliklərinin ən geniş yayılmış forması
istiqraz vərəqələridir.
İstiqraz sahibləri səhmdar cəmiyyətin və səhm sahiblərinin
hüquqlarından istifadə edirlər. Bəzən isə istiqraza malik olan
şəxslər səhmdar qarşısında xüsusi üstünlüklər qazanırlar.
Səhmdar cəmiyyət səhmlər üzrə divident hesabladığı kimi, onlar
həm də istiqrazlar üzrə faizlərin ödənişini təmin etməlidir ki, bu
onun xərclərinə daxil olur və onu artırır. Əgər səhmdar cəmiyyət
müflisləşməyə məruz qalırsa, onda ilk növbədə istiqraz sahibləri
və digər kreditorlar qarşısında öz öhdəliklərini ödəyir, sonra isə
yerdə qalan aktivləri səhmdarlar qarşısında bölüşdürür.
Xüsusi borc qiymətli kağızları investorların həcmindən asılı
olaraq, müxtəlif nominal dəyərlərə malikdirlər. Bir ölkədə bu
dəyərlər müxtəlif cür ola bilər. İstiqrazların kursunun müəyyən
olunması onların nominal dəyərində faizlərlə 1000 manatdırsa və
o, 985 manata satılırsa, onda deyirlər ki, onun kursu 98% təşkil
edir. Bu faiz maliyyə bazarının gedişindən formalaşır və dəyişkən
xarakter daşıyır. Yəni qiymətli kağızlar öz nominal dəyərlərindən
Dostları ilə paylaş: |