Hazirlayanlar

437

Prof. Dr. İsmail Veli ÖMEROĞLU/ Ferhat FERHATLI

uzakta tutmamak gerekir. Türkiyeli bilim adamı Y.Kalafat elde bulunan 

materyalleri tahlil ederek göstermektedir ki, Gregorian Türklerinin çoğun-

luğu Oğuz soyludur (13.29-30). 

Eğer Kıpçak yahut Oğuz dilli Ermeniler Kırım’dan ve Kuzey Kafkas-

ya’ dan göç etmişlerse, onda Gregorianlığı ve Ermeni yazısını nasıl kendi-

leri ile birlikte götürmüşlerdir? Eğer bunların dili Avrupa’da Türkleşmişse, 

dinleri ve yazıları neden değişmemiştir? Avrupa «Ermenilerine» onların 

diline göre, yazı tarzına esasen, yoksa Gregorian mezhebine göre «Erme-

ni» denilmiştir? Şimdiye dek kimi ulaştırılmış araştırmalarda bu sorulara 

cevap verilmemiştir.

Bu sahanın bütün araştırmacıları da itiraf etmektedirler ki, hakkında 

bahsedilen bütün materyaller Türkoloji’nin sahasıdır, yalnız grafi k  yazı 

bakımdan Ermenişinaslığa ait kabul edilir. Böyle olduğunda yazı biçimine 

göre halka ad vermek doğru sayılmaz. Böyle olsa, Latin yazısı kullanan 

halklara etnik mensubiyetinden bağlı olmayarak Latin, Arap yazısı kulla-

nanların hepsine Arap denirdi. Demek ki, yalnız kullandıkları yazı biçimi-

ne göre bu ahali «Ermeni» adlandırılmamıştır. 

Bu ahalinin dini inanca göre, yani kiliselerinin Gregorian mensubiye-

tine göre idare olunmasına, ad ve soyadlarının kilise tarafından verilmesi 

ve kayda alınmasının Gregorian kaidelerine uygun icra edilmesine göre 

«Ermeni» adlandırıldığı kanaatini doğru saymak olur. Tarihi gerçekler onu 

da gösterir ki, şimdiki Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan arazilerinde 

Hıristiyanlığın bir nice akımı inkişaf etmiş ve yerli ahali etnik mensubi-

yetinden bağlı olmayarak onu kabul etmiştir. Yani, Azerbaycanlıların bir 

kısmı, hususen Albanların kiliseleri Gregorianlardan farklı olmuştur. Ki-

liselerin kuruluşu ve yazıları da yalnız Ermeni dilinde olmamıştır. Erme-

ni karakterli kilise yazılarının çoğu Ermeni dilinde olmadığına göre XIX. 

yüzyıldan başlayarak bu arazilerde kilise yazıları sökülerek Ermenileştiril-

meye başlamıştır. Bunu Gürcü bilim adamı A.Çavçavadze 1903’te Tifl is’te 

bastırdığı «Ermeni bilginleri ve gözyaşı akıtan taşlar» (6) kitabında yazmış 

ve bunu kabul edilemez bir durum olarak değerlendirmiştir. Kafkasya’daki 

Türklerin Gregoryanlığı kabul etmesi ve bin yıldan fazla bir devirde Er-

meni yazısını kullandığı da kesinlikle bellidir. Bunu Şirak vilâyetinin Artik 

bölgesindeki Arec köyündeki Kıpçak kilisesinin, Kıpçahavenk manastırı-

nın şimdiye dek kalması gerçeği de kanıtlamaktadır.

Ermeni yazısından Ermenilerden başka halkların istifade etmesini, 

yazıyı Ermeni diline uygun hale getiren Mesrop Maştos zamanından üzü 

---

438

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

bəri bütün tarih yazarları kaydetmişlerdir. Avrupa Ermenileri adı ile tanı-

nan Türklerin alfabesi de bu yazının Türk dili için düşünülmediğini, yal-

nız uygunlaştırılarak kullanıldığını gösterir. Bunlardan başka Erivan’da 

Matenadaran’da da Ermeni yazısı ile yazılmış birçok Türkçe metinler 

olduğunu bilim adamları kaydetmişlerdir. Azerbaycan’ın Gence şehri ya-

kınlarında Türkmançay (14. s.216) Manastırı (bu ad Türkmen veya tercü-

meciler adını taşımıştır) da Oğuzların abidesidir. Nesimi’nin, Fuzuli’nin 

eserlerinin Ermeni yazısı ile Türkçe yazıya alınması da bu alfabede oku-

yan Türkler’in mevcut olduğunu gösterir. XVII-XIX. yüzyıllarda da Er-

meni karakterli Türkçe yazılar kullanılmıştır. Sayat Nova’nın  şiirleri ve 

Ermeni adı taşıyan, lakin Türkçe şiirler koşan Ermeni âşıklarının - kusan-

ların (XVI-XIX. yüzyıla ait) eserleri de bunu kanıtlar. Kafkasya’da, Kuzey 

Kafkasya’da, hatta Volga nehri kıyılarında Ermeni yazı karakterlerinden 

istifade ile yazılan Türk kabir taşlarının olması da Ermeni sayılan Türk 

ahalisinin uzun zaman Gregorian mezhebine mensup olduklarını gösterir.

Bizans döneminde Hıristiyanlaşan Urum Türklerinin Avrupa’nın muh-

telif halkları içinde, Karaim Türklerinin ise Avrupa Yahudiliğine mensup 

olup Yahudiler içerisinde eridiği gibi, hakkında bahsedilen Kıpçak ve Oğuz 

Türkleri’nin de Ermeni-Gregorian Hıristiyanlarına karışıp Ermenileştikle-

ri aşikârdır. Hıristiyanlaşmış Gagauz Türkünden başka Hıristiyan dinine 

mensup olan Urum Türkleri2nin çoğunluğu da demek oluyor ki XIX-XX. 

yüzyıllarda başka halklarla karışıp kaynaşmış ve eriyip kaybolmuştur. 

Onlardan farklı olarak Gregorian Türkleri çok büyük maddi və manevi 

abideler, yazılı materyaller, kiliseler, manastırlar yadigâr bırakmışlardır ki, 

onlar Türkologlar tarafından daha derinden araştırılmalıdır. 

Sonuç

Ermeni yazısı ile tarihte yadigâr kalan Hıristiyan (Gregorian) Türkle-

rin yazılı abideleri, kilise ve manastırları, mezarlıkları ve mezar taşları gös-

termektedir ki, Avrupa’da büyük tarihe sahip olan abidelerin araştırılması 

tarihte yeni sayfalar açacaktır. Bu materyallerin Türkşinaslık bakımından 

araştırılması, Kıpçak, Oğuz boylarından olan ahalinin Kafkasya’da, Kuzey 

Anadolu’da, özellikle Van gölü etrafında, Kırım’da, Ukrayna’da ve başka 

yerlerdeki medeniyet abidelerinin tetkik edilmesi dünya halklarının, Hı-

ristiyanlığın, Türk halklarının yazı medeniyetinin ve dini inanç sisteminin 

daha etrafl ı araştırılmasının büyük önemi olduğunu gösterir. 

---

439

Prof. Dr. İsmail Veli ÖMEROĞLU/ Ferhat FERHATLI

Kaynaklar

1. www. кукэуз.ру. Эльтебер. Армяно-кыпчакский язык.

2.  Документы  на  Половеском  языке  ХVI  в.,  Издательство  “Наука”,  Москва 

1967.

3. Плано Карпуни. История Монголов.Пер.А.Маленина. СПб. 1911.

4. Артаманов М.И.Очерки древней истории хазар, -Л: 1936.

5. Крымский А.И. Тукки их мови литератури.- Киив: 1930.

6. Чавчавадзе А. Армянские ученые и вопиющие камни. Тифлис. 1903.

7. Tanrıverdiyev Azizhan. XVI. Asır Kıpçak (Polovets) Dilinin Grameri (Документы 

на  половецком  языке  ХVI  в. Kitabı Esasında). N. Tusi Adına 

Azerbaycan Devlet Pedaqoji Üniversitesi, Bakü 2000.

8. Берже А. Кавказ в археологическом отношении, Тифлис 1875. стр. 55

9. В.М.Арутюнян, С. А. Сафарян. Памятники армянского зодчества, М., 1951. 

стр. 61-62.

10. Alekberli A. Kadim Türk-Oğuz Yurdu - “Ermenistan”, B. 1994, sah. 109-112.

11. Alekberli A. Garbi Azerbaycan Abideleri, B., “Ağrıdağ” Neşriyatı, 2006, s. 114-

115.

12. Altınkaynak Erdoğan. Gregoryan-Kıpçak Dil Yadigârları.

 

İQ Kültür Sanat Yayıncılık. İstanbul. 2006.

13. Yaşar Kalafat. Farklı Dinî İnançlara Mensubiyet İtibariyle Türk Halk İnançları 

Çalışmalarında Metod ve Teori, Türksoy, Eylül 2003. 

14. Армянская миниатюра. Ереван, 1969.

---