Hazirlayanlar

445

Öğr. Gör. İsmigül ÇETİN

neme ait Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü tarafından gü-

nümüz Türkçe’sine kazandırılan ve Kayseri ve Yöresi Tarihi Araştırma 

Merkezi’nde (KAYTAM) muhafaza edilen, kadıların mahkemelerde tarih 

sırasıyla tuttukları ve meydana gelmiş her türlü olayı, şikâyeti ve bunların 

sonucunu ihtiva eden kayıt defterleri olan şer’iye sicillerinden Kayseri’ye 

ait olanlar kullanılmıştır. 1809-1810 yıllarına ait 183 numaralı, 1820-1822 

yıllarına ait 191 numaralı, 1831-1832 yıllarına ait 197 numaralı, 1853-1856 

yıllarına ait 212 numaralı, 1856-1857 yıllarına ait 213 numaralı, 1870-

1873 yıllarına ait 223, 224, 225 numaralı ve 1901-1904 yıllarına ait 279 

numaralı Kayseri şer’iye sicilleri incelenerek Türkler ve Ermeniler arasın-

daki ekonomik ilişkileri gösteren alım-satım ve alacak-verecek davaları 

irdelenmiştir. Yalnız bu şer’iye sicillerinden 1809–1857 yıllarına ait olan-

ları değerlendirilmeye katılmamıştır. Çünkü bu defterlerde yalnızca zımmî 

ayrımı yapılmış, davaya konu olan kişiler Ermeni veya Rum milletindendir 

şeklinde belirtilmemiştir. Bilindiği gibi Osmanlı Devleti’nin millet anlayışı 

ve bu konudaki düzenlemeleri Islahat Fermanı’na kadar mezhep ya da din-

lere göre olmuştur

10

. Fakat milliyetçilik akımının etkisi ile millet anlayışı 

değişmiş ve etnik bir anlam ifade eder hale gelmiştir. Islahat Fermanı’ndan 

sonra da her millet için yeni nizamnameler düzenlenmiştir

11

. Bu tarihten 

sonraki şer’iye sicillerinde davalarda taraf olan kişilerin Rum milletinden 

veya Ermeni milletinden oldukları belirtilmiştir. 

Yalnız  Millet Sistemi’ndeki bu düzenlemelerden önceki durum hak-

kında bize fi kir vermesi açısından 213 Numaralı Kayseri şer’iye sicilinde 

yer alan H.2 Cemaziyelahir 1273 (M. 28 Ocak 1857) tarihli belge iyi bir 

örnek olabilir. Bu belgeye göre Talas karyesi sakinlerinden Berber Estefan 

ölmüş ve veraseti eşi İlsagot ile henüz buluğ çağına ulaşmamış oğulları Va-

sil ve Kamados’a kalmıştır. Fakat İlsagot mirastan el çektiği için Estafan’ın 

oğullarına Ahmet Ağa vâsi tayin edilmiştir. Görüldüğü gibi gayrimüslim 

çocuklara bir Müslüman vasi olarak tayin edilmiştir.

223 Numaralı Kayseri Şer’iye Sicili

Milâdî 1870–1873 yıllarını kapsayan bu şer’iye sicili konumuz açısın-

dan, ilişkilerin en yoğun olarak kaydedildiği defterdir. Türkler ile Erme-

10  Gülnihal Bozkurt, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu, TTK Yayınları, 

Ankara 1996, s.9.

11  Bozkurt, a.g.e, s.170.

---

446

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

niler arasındaki ticarî ilişkileri içeren toplam 28 belge bulunmuştur

12

. Bu 

belgelerden 24 tanesi alım-satım ile ilgiliyken 4 tanesi de alacak davasıdır. 

Alım-satım belgeleri için örnek olarak 152 numaralı ve H.7 Rebiyülevvel 

1289 (M.15 Mayıs 1872) tarihli belgeyi verebiliriz. Bu belgeye göre Erki-

let karyesi sakinlerinden Hüseyin Ağa Ammiler karyesinde bulunan bağını 

Hasan Fakıh mahallesi sakinlerinden ve Ermeni milletinden Gerhasoğlu 

Karabet’e satmıştır. Belgeler, Türkler ile Ermeniler arasında ticarî ilişki-

lerin varlığını kanıtlamakla kalmayıp bize Türkler ile Ermeniler arasında 

ticarî bir ortaklığın varlığını da göstermektedir. Akçakayalı Zahid Efendi 

ile Ermeni milletinden Bakırcıoğlu Ohanes bir ortaklık içerisindedirler. 

144 numaralı ve H.23 Rebiyülevvel 1289 (21 Mayıs 1872) tarihli belgeye 

göre Zahid Efendi ve Ohanes, İbrahim bin Mehmed ve kız kardeşinden 

Büyüksaraçhane’de bulunan bir dükkân satın almışlardır. 170 numaralı ve 

H.5 Cemaziyelevvel 1289 (11 Temmuz 1872) tarihli belgeden Uzunçarşı 

caddesinde bir dükkân daha aldıkları anlaşılmaktadır. Ortaklar H. 16 Şa-

ban 1289 (M.19 Ekim 1872) tarihinde 248 ve 249 numaralı belgeler ile 

yarısı Bakırcızade Mehmed Yesari Efendi ve Mehmed Nuri’ye ait, diğer 

yarısı da muhtemelen onların akrabaları olan Fatma ve onun çocuklarına 

ait bir dükkân daha satın almışlardır. 

Alım satımlar ile ilgili belgelerde satılan gayrimenkûlun sınırları be-

lirtilirken komşuların isimleri de verilmektedir. Biz verilen bu isimlerden 

Ermeniler ve Türklerin aynı mahallelerde yan yana yaşadıklarını ve aynı 

çarşılarda çalıştıklarını anlıyoruz. Örneğin 223 numaralı şer’iye sicilinde 

151 numaralı belge ile Cafer Bey Köyyakan mahallesi sakinlerinden Top-

cuoğlu Hasan Hüseyin, aynı mahallede bulunan ve bir tarafında Karabet 

oğlu Esvadır ve Terzi Ağa ile diğer tarafında kendi konağı olan menzilini 

yine aynı mahalleden ve Ermeni milletinden Karabet oğlu Artin’e satmış-

tır. Diğer bir örnek de 101 numaralı belgedir. H.25 Muharrem 1289 (M.4 

Nisan 1872) tarihli bu belgeyle de Yenice İsmail mahallesi sakinlerinden 

Haşim, Kürtüncüler sokağında bulunan ve bir tarafında Hadir’in ve Hacı 

Mehmed’in dükkânları diğer tarafında ise yol olan dükkânını komşusu 

Hadir’e satmıştır. 

Bu defterde Türk ve Ermeni kadınlarının da gayrimenkûl alıp sattıkla-

rını gösteren belgeler vardır. Bunlardan biri 66 numaralı ve H.21 Muhar-

12 Osman Taşdemir, 223 Numaralı Kayseri Şer’iye Sicili, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 

Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1999, Belge No: 3, 30, 35, 66, 92, 

93, 101, 103, 144, 151, 152, 170, 178, 180, 185, 239, 248, 249, 289, 290, 320, 354, 368, 

396, 397, 408, 410, 423. 

---

447

Öğr. Gör. İsmigül ÇETİN

rem 1289 (M.31 Mart 1872) tarihli belgedir. Buna göre Tellizade Ahmet 

Efendi ve eşi Ayşe Hanım Karadere nahiyesinde bulunan bağlarının bir 

kısmını Ermeni milletinden Hacı Agop’a satmışlar ve bu satıştan Ahmet 

Efendi 13 000 kuruş kazanırken Ayşe Hanım da 6 000 kuruş kazanmıştır. 

408 numaralı ve H.26 Muharrem 1289 (M.5 Nisan 1872) tarihli belgeye 

göre ise Ermeni milletinden bir kadın olan Maryam, Sipahi Pazarı’nda bir 

dükkânı 1 200 kuruşa satın almıştır. 

Bu defterde alım satım işlemlerini içeren belgelere göre 4 adet olan 

alacak davaları oldukça azdır. Bunlardan 93 numaralı ve H.12 Sefer 1289 

(M.21 Nisan 1872) tarihli belge, bir alacak davasından ziyade borcun 

ödendiğini gösteren bir belgedir. Buna göre Oduncu mahallesi sakinlerin-

den ve Ermeni milletinden Musa Kel Torosoğlu Ağbad daha önce Ahmet 

Ağa isminde birine borç para vermiştir. Bu belge Ahmet Ağa’nın kardeşi 

Şaban Ağa tarafından bu borcun ödendiğini göstermektedir. 178 numaralı 

ve 25 Cemaziyelevvel 1289 (M.31 Temmuz 1872) tarihli belgeye göre ise 

Baldöktü mahallesinde Mehmet Torun Ağa, başka şehirde oturan Mehmet 

Ağa ve eşi Şerife Fatma Hanım’ın vekili olduğunu ve bu vekâlete dayana-

rak onlara ait bir bağı Ermeni milletinden Dalkıranoğlu Kirkor ve kardeşi 

Agliya’ya sattığını, paranın bir kısmını alamadığını iddia ediyor. Kirkor ve 

Agliya alış verişi kabul ediyorlar fakat Torun Ağa’nın vekilliğini kabul et-

miyorlar. Torun Ağa şahitler ile vekilliğini ispatlayınca davayı kazanıyor.

224 Numaralı Kayseri Şer’iye Sicili

Milâdî 1871–1873 yıllarını kapsayan bu şer’iye sicilinde toplam belge 

sayısı 346’dır. Bunlardan 145 tanesi gayrimüslimler ile ilgilidir. Bunun 

içerisinden de 83 tanesi Ermenilerle alâkadır. Bu defterde konumuzla ilgili 

bir belge bulunmuştur. H.3 Rebiyülevvel 1290 (M.1 Mayıs 1873) tarihli 

bu belgeye göre Ermeni milletinden Kalbakçıoğlu Vanil, Sasık mahalle-

sindeki menzilinin bir kısmını Mehmet Efendi ve İbrahim Efendi’ye 20 

mecidiye altınına satmıştır

13

.

225 Numaralı Kayseri Şer’iye Sicili 

M.1871–1873 yıllarına ait olan bu şer’iye sicilinde toplam 402 belge 

bulunmaktadır. Gayrimüslimler ile ilgili toplam 64 belge vardır. Bunların 

13  Meryem Ünal, 224 Numaralı Kayseri Şer’iye Sicili, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erci-

yes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1999, Belge No:324.

---