Hazirlayanlar

---

XIX. YÜZYILDA KAYSERİ SANCAĞINDA TÜRK-ERMENİ 

İLİŞKİLERİNİN EKONOMİK BOYUTU

Öğr. Gör. İsmigül ÇETİN

Erciyes Üniversitesi, Yozgat Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü

E-mail: [e-mail]; Tel : [phone]

---

Özet

Kuruluşu M.Ö 2800’lü yıllara dayanan Kayseri, tarih boyun-

ca önemli bir yerleşim yeri olmuştur. 1467 tarihinde Os-

manlı hakimiyetine giren şehir önemli bir ticaret merkezi 

olma vasfını korumuştur. Osmanlı hakimiyetine girdikten 

sonraki ilk dönemlerinde Karaman eyaletinin bir livası iken 

Tanzimat dönemindeki düzenlemeler ile Bozok eyaletine 

bağlanmış, 1867 Vilâyet Nizamnamesi ile Ankara’ya bağlı 

bir sancak haline getirilmiştir. 

Kayseri, Ermeni nüfusunun yoğun olarak yaşadığı bir yer-

leşim yeridir. Resmî Osmanlı istatistiklerine göre Kayseri 

sancağında 1914 yılında 184 292 Müslüman, 20 590 Rum 

ve 50 174 Ermeni yaşamaktadır. Toplam nüfusun 255 056 

olduğu düşünüldüğünde Ermeni nüfusun toplam nüfu-

sa oranı yaklaşık % 20’dir. Dolayısıyla bu sancak iki toplum 

arasındaki ilişkilerin irdelenmesi için iyi bir örnek teşkil 

edecektir.

Kadıların mahkemelerde tarih sırasıyla tuttukları ve mey-

dana gelmiş her türlü olayı, şikâyeti ve bunların sonucu-

nu ihtiva eden kayıt defterleri olan şer’iye sicillerinden 

Kayseri’ye ait olanlardan 1809-1904 yıllarını kapsayan 11 

adeti incelenerek, bu defterlerde bulunan Türk ve Ermeni 

toplumları arasındaki ekonomik ilişkilere ait olan kayıtlar 

tespit edilecek ve değerlendirilecektir. Bu değerlendirme 

sırasında iki toplum arasındaki ekonomik ilişkilerin borç-

alacak boyutu ön plana çıkarılacaktır. 

Bu plan üzerine ortaya çıkarılan çalışma ile Kayseri şeh-

rinde yaşayan iki farklı kültürel unsurun ekonomik ilişkiler 

çerçevesinde birbirleriyle olan etkileşimleri ortaya çıkarıl-

maya çalışılacaktır. 

---

443

Öğr. Gör. İsmigül ÇETİN

Giriş

Osmanlı Devleti yaklaşık altı yüz yıllık geçmişi boyunca bünyesinde 

farklı dinden, etnik gruplardan insanları barındırmıştır. Avrupa’da dinin 

insanları kesin çizgiler ile böldüğü bir dönemde Osmanlı Devleti, dinsel 

veya siyasal nedenlerle ülkelerini terk etmeye mecbur olanlar için bir sı-

ğınma yeri olmuştur. Katolik İspanya’nın, kendi Musevî yurttaşlarını ülke 

dışına attığı, Müslümanlara ise din değiştirme veya ölüm seçeneklerinden 

birini sunduğu zaman, gerek Yahudilere gerekse Müslümanlara kapılarını 

açan Osmanlı olmuştur

1

. Osmanlı tarihi boyunca bu tür sığınmalara birçok 

örnek verilebilir.

Osmanlı Devleti, sadece dışarıdan gelen sığınmacılar için değil kendi 

sınırları içerisinde yaşayan farklı dinlerdeki insanlar için de İslâmî kurallar 

çerçevesinde hoşgörülü bir yönetim sergilemiştir. Yüzyıllar boyu Hıristi-

yan olan Rumlar, Ermeniler ile Müslümanlar aynı şehirlerde, aynı köyler-

de yan yana yaşamışlar ve iyi ilişkiler kurmuşlardır. Bu şehirlerden biri de 

Kayseri’dir.

Çok köklü bir geçmişe sahip olan Kayseri, Yıldırım Bayezid dönemin-

de Osmanlı Devleti’nin hâkimiyetine girmiş, Ankara Savaşı’ndan sonra el 

değiştirerek Karamanoğulları’nın hakimiyetine geçmiştir. Şehir 1467 tari-

hine kadar bu beyliğin elinde kalmış, bu tarihte yeniden ve kalıcı olarak 

1 Ömer 

İzgi, “Türkler ve Ermeniler: Osmanlı Deneyimi”, Osmanlının Son Döneminde Er-

meniler, Editör Türkkaya Ataöv, Ankara 2002, s.1.

---

444

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

Osmanlıların hâkimiyetine girmiştir. Osmanlı hâkimiyeti içerisinde Kay-

seri ilk dönemlerde merkezi Konya olan Karaman eyaletinin bir livasıdır

2

. 

Tanzimat’tan sonra vilâyetler ve idarî yapı yeniden düzenlenirken Kayseri, 

sancak olarak merkezi Yozgat olan Bozok vilâyetine bağlanmıştır

3

. 1867–

1868 yıllarında yeni bir düzenleme yapılarak Kayseri, Bozok sancağı ile 

birlikte Ankara vilâyetine dâhil edilmiştir

4

.

Kayseri’deki Ermeni nüfusunun kökü Bizans dönemine dayanmak-

tadır. XI. yüzyılın başlarından itibaren Bizans, Ermeni topraklarını  iş-

gal ederken, işgal ettiği toprakların beylerine de Sivas, Kayseri ve Orta 

Anadolu’nun bazı kesimlerinde arazi vermiştir. Bu beyleri ise büyük bir 

göçmen topluluğu takip etmiş ve bu bölgelere yerleşmişlerdir

5

. 1905’ler-

de başlayıp 1914 tarihinde tamamlanan nüfus sayımına göre Kayseri’de 

184 292 Müslüman, 20 590 Rum ve 50 174 Ermeni yaşamaktadır

6

. Justin 

McCarthy aynı tarihlerde Kayseri’de yaşayan Ermeni nüfusu için, yayın-

lanmış nüfus olarak 52 192 sayısını, düzeltilmiş nüfus olarak da 61 538 

sayısını vermektedir

7

. Bu rakam toplam nüfusun yaklaşık % 20’sini teşkil 

etmektedir. Ermeni ve Rumlar Kayseri’de mahallî idarelerde de önemli 

görevlerde bulunmuşlardır. Örneğin 6 Temmuz 1897 tarihinde Kayseri 

sancağı mutasarrıfl ık yardımcılığına Ermeni Hamanuyan Agop Efendi ve 

5 Haziran 1899 tarihinde de Kara Karye kaymakamlığı yardımcılığından 

ayrılan Aleksiyan Servet Efendi tayin edilmişlerdir

8

. Aynı zamanda Kayse-

ri her dönem önemli bir ticaret merkezi de olmuştur. Osmanlı Ermenileri-

nin şehirde yaşayanlarının hemen hemen tamamı sarrafl ık ile çeşitli dallar-

da esnafl ık ve ustalık yapmakta idiler

9

. Kayseri’deki ticarî faaliyetlerde de 

birçok yerde olduğu gibi Ermeniler ön plana çıkmışlardır. Kayseri’nin bu 

özelikleri, Türk-Ermeni ilişkilerinin ekonomik boyutunu incelemek için 

iyi bir örnek teşkil edebileceğini göstermektedir. 

Çalışmamızda XIX. yüzyılda Kayseri’de Türk-Ermeni ilişkileri-

nin ekonomik boyutu değerlendirilmiştir. Bu değerlendirme için bu dö-

2  Ramazan Tosun, Ermeni Meselesi Çerçevesinde Kayseri’de Ermeni Olayları, Kayseri 

1997, s.32.

3  Orhan Sakin, Bozok Sancağı ve Yozgat, Ankara 2004, s.72.

4  Sakin, a.g.e., s.74-75

5  Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, İstanbul (?) 2001, s.39.

6  Tosun, a.g.e., s.34.

7  Justin McCarthy, Müslümanlar ve Azınlıklar, İstanbul 1998, s.88.

8  Tosun, a.g.e., s.35

9  Ersal Yavi, Emperyalizm Kıskacında Türkler, Ermeniler, Kürtler (1856-1823), İzmir 2001, 

s.15.

---