Hazirlayanlar

432

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

Kıpçaklar’ın şimdiki Ermenistan’ın Artik, Tumanyan, Kafan, Taşir bölge-

lerinde, Azerbaycan’ın ise Kazah, Gedebey, Kelbecer, Kafan ve Karabağ 

bölgelerinde kiliselerinin olduğu bildirilir. Günümüzde Ermenistan, Azer-

baycan ve Gürcistan’ın bazı bölgelerinde Hıristiyanlaşmış Kıpçakların ya-

şamaları hakkında bilgiler XII. yüzyıllara ait kabul edilir. Ermenistan’ın 

Şirak vilayetinin Artik bölgesinde Aric adlı XII-XIII. yüzyıllara ait manas-

tır şimdi de mevcuttur. Bu manastır «Kıpçak manastırı» yahut Ermeni kay-

naklarında Kıpçahavenk olarak adlandırılmaktadır. Aynı resim A. Berjenin 

(8), V. M. Arutunyan ve S. A. Safaryanın (9), Alekberli’nin kitaplarında da 

gösterilmiştir (10.109-112; 11.114-115). 

Kırgız araştırmacı Elteber’in bildirdiğine göre, Ermeni-Kıpçak dilinde 

toplanmış 112 tarihi abide mevcuttur (1). Onlar: Komenetsk-Podolsk şeh-

ri Ermeni voytunun 1572-1663’lı yılları ihata eden 28 mahkeme belgele-

rinden, Lvov Ermeni dini mahkemesinin anlaşmaları, doğum kayıtları ve 

belgelerinden, Tsesor ameliyatı ve 1620-1621’lü yıllar Hotin Savaşı’nın 

tasvirine ait olan Komenets kronikasından,  Venedik kronikası,  Polonya 

kronikası, Polonya kralı Sigismund’un 1519’da ilâve ve izahlarla birlikte 

tasdiklediği Mhitar Goşun kanunnamesinden, 5 adet Ermeni-Kıpçak söz-

lüğü ve izahlı lügatlarından Andrey Toroseviç’in Felsefe Taşlarının Sırları 

(1626) eserinden, Psaltr’ın 2 versiyonda 5 listeden ibaret tercümesinden, 

Ermeni-Hıristiyan kilisesi dualarının bir nice tercümesinden ve 1618’de 

Lvov şehrinde matbaa usulü ile basılmış Alkış bitiği adlı dua metinlerin-

den, 3 dini kitaptan, çok sayıda takvim ve şahsi belgelerden ibarettir. 

Viyana şehrinden olan Prof. Fridrih fon Krelits-Grayfenhorst’un Er-

meni-Kıpçak dil ilişkilerine ait araştırmaları ve Kıpçak diline tercüme edil-

miş dini metinler Viyana şehrindeki milli kütüphanede korunmaktadır. 

Türkiyeli bilim adamı, araştırmacı Dr. Erdoğan Altınkaynak ve onun 

tertip ettiği 23 kişilik heyet şimdiye kadar açıklanmış metinlerin Latin ya-

zısı ile Türkiye Türkçesi’ne çevirmekle meşgul olmuşlardır. E. Altınkay-

nak kaynaklar esasında metinlerin neşri üzerinde çalışmalarını devam et-

tirmektedir. Onun neşrettirdiği kitapta şimdiye kadar elde edilmiş eserlerin 

listesi verilmiştir (12.16–17).

3. Polovets-Kıpçak Dilinde Belgeler, Onların Dili Hakkında 

Komenetsk-Podolsk’da yaşamış Ermeni topluluğunun mahkeme bel-

geleri tarih ve dilcilik bakımından nisbeten geniş öğrenilmiş metinlerden-

---

433

Prof. Dr. İsmail Veli ÖMEROĞLU/ Ferhat FERHATLI

dir. Polovets-Kıpçak dilinde XVI. yüzyılın belgeleri (2), (Komenetsk-Po-

dolsk Ermeni topluluğunun mahkeme anlaşmaları) adlı kitap geniş izahlar, 

önsöz ve bilimsel girişle 1967’de Moskova’nın Nauka neşriyatında basıl-

mıştır. Bu kitapta Ermeni topluluğu gibi sunulan halkın tarihi-etnik ve dini 

mensubiyeti, meşguliyeti hakkında bilgiler verilmiştir. Kitabın redaktörü, 

meşhur Türkolog E. V. Sevortyan «Redaktörden» adlı geniş içeriği olan 

makalesinde metni Ermeni alfabesi ile kaleme alınmış eski «Kıpçak metni» 

olarak adlandırır. (s.12). Türkoloğun tasvirinde bu dil Polonya Ermenile-

rinin Kıpçak dili (2.12), XVI yüzyıl Polonya Ermenilerinin eski Kıpçak dili 

(2.13) gibi sunulmaktadır. Onun yazdığına göre, Polonya Ermenileri’nin 

eski Kıpçak nüfusunun abidelerinin sırf Ermeni bilimcilik bakımından öğ-

renilmesi için çaba gösterilmiştir. G. Alişan’ın 1896’da Venedik’te bastır-

dığı (2) 1560’tan 1652’a kadar Komenetsk-Podolsk hadiselerinin kronika-

sı» adını verdiği kitabında 1611–1624 yılları ihata eden devrin tamamen 

eski Kıpçak dilinde yazıldığı gösterilir. Orada kaydolunduğu gibi bu kitap 

Fransız bilim adamı J. Den’inin hazırladığından geniştir ve türkologlar 

tarafından öğrenilmemiştir. Bu metinlerin öğrenilmesi zamanı belgelerin 

dili hakkında Kuman dili, Tatar dili, Ermeni-Tatar dili, Kıpçak-Kuman dili 

ifadeleri kullanılır. 

Avrupa Türkleri, onların dili, dini inançları hakkında en geniş bilgileri 

genelleştiren, Polovets dili materyallerinin tahliline ve bu metinlerin neş-

rinin hazırlanmasına ömrünün 30 yıldan fazlasını sarf eden bilim adamı T. 

İ. Krunin olmuştur. T. Krunin Polovetslerin tarihi ve dili hakkında kendine 

kadarki bilgileri etrafl ıca öğrenmiştir. Onun fi krine göre, Polovets-Kıpçak, 

Kuman, Polovets, Peçenek ve başka adlarla tanınan ahali Kiev Rus devleti 

döneminden tanınan halklara ayrı ayrı zamanda verilen adlardır ve aslında 

onlar o zamanki Türklerdir. (2.100–101). T. İ. Krunin öyle kanaata gelmiş-

tir ki, bu ahali Göktürkler Devleti zamanından itibaren Rus düzlüklerine 

yayılmıştır ve aynı Türk tayfalarının taş kabirleri olan balballar (komenni-

ye babı) vaktiyle V. V. Radlof’un da dikkatini çekmiştir. T. Krunin 1303’de 

İtalyan ve Alman misyonerleri tarafi ndan hazırlanmış (2. 106) Kodeks Ku-

manikus Latin-Fars-Kuman (Polovets) lügatine, onu tetkik eden A. Kunik, 

V. Rubruk, V. V. Radlov, A. E. Krimski, A. N. Samoyloviç ve başkalarına 

dayanarak (2) Kuzey-Kafkasya-Kumuk, Karaçay, Balkar (Malkar), Kırım-

Tatar, Mişer-Tatar dillerinin yayılma sebeplerini tahlil etmiştir. Bu fi kir-

lere göre, aynı ahali daha çok muharebeler, ticari ilişkiler sebebiyle bu 

arazilere yerleşmişlerdir. T. Krunin kaydeder ki, Fransız bilim adamı J. 

Deni 1921’de Paris Milli kütüphanesindeki Ermeni yazılı Polovets belge-

---