303
Arş. Gör. Hasan BAKTIR
öteye gidememiştir. Örneğin, kendinden önceki gezginlerin yaptığı gibi,
Osmanlı çarşılarını Binbir Gece Masalları’ndaki çarşılar ile karşılaştırır
17
.
Osmanlı toplumunda yaşayan azınlıklar ve Hıristiyanlar ile ilgili göz-
lemleri kısıtlı ve eksiktir. Aleksander Pope’a gönderdiği bir mektupta,
Rum köylülere değinir
18
. Pope’a Rum köylerinde halkın özerk ve kendi
geleneklerini yaşamakta serbest olduğunu yazmıştır. Edirne’de Musevî
tüccarlar ile karşılaşmış; onların imparatorlukta pazarları ve ticareti el-
lerinde tuttuğunu, kendi yasalarına göre yargılandığını gözlemlemiştir
19
.
Lady Mary’nin bu gözlemleri doğru, ama eksiktir. Azınlıklar arasında on-
ları yakından tanıyamayacak kadar az zaman geçirmiştir.
Lady Mary’nin İstanbul’dan Osmanlı Ermeni toplumu ile ilgili yaz-
dığı değerlendirmeler de sınırlıdır. Ermenilerden Mayıs 1718’de ismini
belirtmediği bir Kontes’e gönderdiği mektubunda bahsetmiştir. Ermeniler
hakkında yazdıkları bu mektupta bahsetiiği dört konu ile sınırlıdır. Lady
Mary Osmanlı toplumunda farklı din ve ırktan insanların bir arada yaşa-
ması sonucu ortak âdetler geliştirdiklerine şahit olmuştur. Mektubunda ilk
olarak Türkler, Rumlar ve Ermeniler arasında oldukça yaygın bir âdet olan
evlât edinmeden bahsetmiştir. Kontes’e Size bu ülkeye özgü bir âdetten hiç
bahsettim mi? diye sorar
20
. Sonra da Osmanlı toplumunda, Ermeni, Rum
ve Türkler arasında, evlât edinmenin ne kadar yaygın bir gelenek olduğunu
anlatır. Lady Mary’e göre bu âdet Ermeniler arasında daha da yaygındır.
Osmanlı yasalarına göre çocuğu olmayan bir ailenin bütün serveti dev-
let hazinesine aktarılır. Çocuğu olmayan aileler fakir durumda olan bir
ailenin çocuğunu kadı huzurunda evlât olarak kabul ettiklerini açıklar;
çocuğun önceki ailesi, çocuk üzerindeki haklarından vazgeçer ve ileride
istese de hak iddia edemez
21
. Böylece de servetlerini devlet hazinesine ak-
tarmaktan kurtarırlar.
Lady Mary Ermeniler, Türkler ve Rumlar arasında yaygın olan bu
ortak âdetten bahsettikten sonra Ermenileri anlatmaya devam eder. Lady
Mary Ermeniler arasında Aziz Gregory’nin Hıristiyanlığı yaymasının, ya-
şadıkları bölgenin ve tarihlerinin antik Roma kaynaklarında yazılı oldu-
17 Montagu, a.g.e., 41. mektup.
18 Montagu, a.g.e., 27. mektup.
19 Montagu, a.g.e., 35. mektup.
20 Montagu, a.g.e., 48. mektup.
21 Montagu, a.g.e., 48. mektup.
304
HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER
ğunu ve Avrupalılar tarafından bilindiğini söyler
22
. Ne var ki Lady Mary’e
göre Osmanlı Ermenilerinin o günkü durumu bilinmemektedir. Ona göre
gezginlerin Ermeniler hakkında yazdıkları yeterli ve doğru bilgiler içer-
mez. Bu konuda tek eseri XVII. yüzyılda İstanbul’da İngiltere elçisi olarak
görev yapan Sir Paul Rycaut yazmıştır. Rycaut’un Ermeni Kilisesi’nin Bu-
günkü Durumu adlı eseri bu alanda en eski kaynaktır. Lady Mary 1679’da
bu eserin o günkü İngiliz Kraliyet idaresine hoş görünmek için kaleme
alındığını, bu yüzden yanlış bilgiler ile dolu olduğunu söylemiştir. Örneğin
Sir Paul Rycaut eserinde Ermenilerin ruhun şekil değiştirmesine inandıkla-
rını yazmıştır
23
. Aslında Ermeniler ruhun şekil değiştirmesine inanmazlar.
Ermenilerin dinleri Rumlarınkine benzer ama daha çok Sir Whiston’un
tarikatına yakındır. Sir Whiston Tanrı’nın ve İsa’nın aynı bedene ait olma-
dıklarını savunur
24
. Bu inanç Osmanlı Ermenilerini diğer Hıristiyanlardan
ayırt eder.
Lady Mary eşinin nüfuzunu kullanarak farklı topluluklar ile kolayca
iletişim kurmuştur. Bu sayede Ermeni toplumunu da ait olduğu çevrede
gözlemleyebilmiştir. Ancak Lady Mary’nin Ermeni toplumunu ne kadar
iyi tanıdığını kestiremeyiz. Her ne kadar önceki gezginlerin Ermeni top-
lumu hakkında eksik ve yanlış bilgiler verdiğini savunsa da, kendisi de
mektuplarında Ermeniler ile ilgili tatmin edici bilgiler vermemiştir. Erme-
niler ile üç konuda yakın deneyimi olmuştur: Katıldığı Ermeni düğünü,
Ermenilerin tuttuğu perhiz ve Ermenilerin Osmanlı toplumunda yerli halk
ile bir arada yaşamaları. Lady Mary Ermenilerin dinine çok bağlı Hıris-
tiyanlar olduklarını savunmuştur. Bu bağlılıklarını Ermenilerin en temel
ibadeti olarak gördüğü perhiz ile açıklamıştır. Lady Mary Ermenilerin yedi
ay süren ve acil durumlarda bile bozmadıkları çok katı perhizleri olduğunu
yazmıştır. Perhiz döneminde yalnızca yağsız kuru ekmek, sebze ve ot kök-
leri yediklerini söylemektedir. Lady Mary’nin kocasının tercümanı da bir
Ermenidir. Lady Mary bu Ermeninin perhiz dönemini yakından izleyebil-
miştir. Tercümanlarının çok bitkin düşmesine rağmen, hiç kimsenin onu,
perhizini bozmaya ikna edemediğini hayret ile gözlemlemiştir
25
.
22 Ermenistan adında ilk devletin M.Ö. kurulup yıkıldığı ve siyasî ilişkilerinin daha çok Ro-
malılar ile olduğu düşünülürse, isminin Roma kaynaklarında geçmesi ancak İslâm kaynak-
larında pek olmaması anlaşılabilir bir durumdur. Bu yüzden Lady Mary ve Ermenilerden
bahseden bütün İngiliz gezginler Roma kaynaklarını referans gösterirler.
23 Montagu, a.g.e., 48. mektup.
24 Malcolm Jack, Turkish Embassy Letters, University of Georgia Pres, Athens 1993, s.178.
25 Montagu, a.g.e., 35. mektup.