Hazirlayanlar

---

---

LADY MARY WORTLEY MONTAGU’NUN 

TÜRKİYE MEKTUPLARI’NDA

OSMANLI ERMENİLERİ

Arş. Gör. Hasan BAKTIR

Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi İngiliz Dili ve Edebiyatı 

E-mail: [e-mail]; Tel: [phone]

---

Özet

Öteki toplumu doğru anlamak ve kapsamlı olarak anla-

tabilmek için kültür yorumcusunun incelediği toplumun 

yerli halkını yakından tanıması gerekir. Bu ancak yorum-

cunun yerli halk hakkında kendisine bu halkı doğru an-

lamasını ve anlatmasını sağlayacak yeterli kültür bilgisine 

sahip olması ile mümkündür. Bu açıdan bakıldığında öteki 

kültürün yorumu incelenen toplumun çok iyi tanınmasına 

bağlıdır. Osmanlıya gelen İngiliz gezginlerin yazdığı anılar 

oldukça ilginç kültür değerlendirmeleri ortaya çıkarmak-

tadır. Özellikle XVIII. yüzyılda İngiltere’den İstanbul’a gelen 

Lady Mary Wortley Montagu’nun anılarını yazdığı Türkiye 

Mektupları (1993) Osmanlı toplumu hakkında etnografi k 

bir inceleme gibi görülmüştür. Bu mektuplarda Lady Mary 

Osmanlı Ermenilerinden de bahsetmiştir. Biz bu çalışma-

mızda Lady Mary’nin XVIII. yüzyıl Osmanlı Ermenilerine 

bakışını sorgulayacağız.

---

297

Arş. Gör. Hasan BAKTIR

Giriş

Lady Mary Wortley Montagu kocası Edward Montagu’nun İngiliz elçi-

si olarak çalıştığı 1716–1718 yılları arasında İstanbul’da bulundu. Doğu’yu 

görmek Lady Mary için heyecan vericiydi. Doğu yolculuğu ona göre İn-

giltere toplumunun sınırlı dünyasından çıkmak için bir fırsattı. İstanbul’da 

da talihi yolunda gitti, Saray çevresinde bir yerde oturmaya başladı ve kısa 

sürede Türk ve yabancı dostlar edindi. İstanbul’un sanat eserlerini ve Türk-

lerin yaşamını incelemekten zevk aldı

1

. Ancak, kendinden önceki gezginle-

rin aksine, insanlarla birlikte zaman geçirmek ona antik eserleri görmekten 

daha ilginç geliyordu

2

. Özellikle Osmanlı Türk kadınları ile olan dostluğu, 

onlara bakışı çok tartışılan bir olagelmiştir. Osmanlı kadınlarını doğal, öz-

gür ve oldukça güzel buluyordu. Osmanlı kadınının dünyanın en özgür 

kadınları olduğunu düşünmüş, hatta kapanmanın Osmanlı kadınına sokak-

larda rahatça gezme, kendi aralarında gizlice haberleşme fırsatı verdiğini 

iddia etmiştir

3

. Lady Mary İstanbul anılarını, İngiltere’deki dostlarına gön-

derdiği mektuplar ile anlatmıştır. Ayrıca, bu mektuplar o günkü Osmanlı 

toplumunun ileri gelenlerinin yaşamına ilgi ve hayranlık dolu bir bakış; 

adeta Osmanlı toplumunun kültürel bir incelemesidir. Kendinden önce ge-

1  Lady Mary Wortley Montagu, Türkiye Mektupları, Anita Desai’nin yazdığı giriş bölümü, 

s.xv, xviii.

2  Lady Mary 16. mektubunda İstanbul’daki sanat eserlerine bir kısım taştan yapılar demiş ve 

bunlara ilgi duymadığını söylemiştir. 

3  Montagu, a.g.e., s.86, 33. mektup. 

---

298

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

len hiçbir gezgin Osmanlıya onun kadar detaylı ve yakından bakamamıştır. 

Lady Mary kendisinden önce gelen gezginlerin Osmanlı toplumunu kendi-

si kadar yakından tanıyamadığını iddia etmiştir. Önceki gezginler, Osman-

lı elit kültürünü tanıyamamış ve sıradan insanlarla da ilgilenmemişlerdir. 

Kendisi bütün bu ayrıcalıklara sahip olduğunu savunmuş, Osmanlı toplu-

munu kendi dünyaları içinde gözlemlemiş ve tanımıştır. Osmanlı hayatını, 

geleneklerini, giysilerini ve sanatını oldukça yakından incelemiştir. Ancak 

Lady Mary bütün bu gözlemlerini anlattığı mektuplarını, hayal gücü ile 

zenginleştirerek yazıştığı dostlarını eğlendirmiştir

4

. Lady Mary, Osmanlı 

kadın toplumuna onlardan biri kadar girebilmiş ve İstanbul’daki zamanı-

nın çoğunu onların arasında geçirmiştir. Ne var ki Osmanlıda kadınlara ait 

kısıtlamalar onun için de geçerli idi. Bu bakımdan, Osmanlı toplumunun 

farklı yönleri ile ilgili gözlemleri ve deneyimleri yüzeysel kalmaktadır. 

Lady Mary’nin Osmanlı toplumunda karşılaştığı Ermenilerin konumuna 

bakışı ve onları tanıması, yapıcı olmasına rağmen, oldukça yüzeyseldir. 

Biz bu araştırmamızda Lady Mary’nin Türkiye Mektupları’nda Osmanlı 

Ermini toplumuna bakışını Clifford Geertz’in öteki kültürün incelenmesi 

kuramı ışığında sorgulayacağız.

I. Clifford Geertz ve Öteki Kültürün İncelenmesi

Clifford Geertz Bir Kültürün Yorumu (1973) isimli eserinde kültürü 

yeniden tanımlamış ve öteki kültürün incelenmesine yeni yorumlar getir-

miştir. Geertz kültürü bir anlam ağı olarak görmüş ve kültürün de dil, sa-

nat, din ve törenler gibi bireyin bilincini şekillendiren, bireyler arasındaki 

ilişkileri, toplumsal kurumları, ideolojiyi ve söylemi düzenleyen semboller 

içerdiğini ve bir anlam ağı olduğunu ileri sürmüştür

5

. Kültür en karmaşık 

yapıdır.  İşte bu yüzden bir kültürün açıklanması da bu karmaşık yapıyı 

ortaya çıkaracak kuramsal, sınırlayıcı ve özel yaklaşımlara ihtiyaç duy-

maktadır. Geertz kültürün karmaşık bir özelliği olduğunu Marx Weber’e 

dayanarak açıklar. Weber gibi o da insanın kendi ördüğü anlam ağında 

asılı kalan bir canlı olduğunu düşünmüş ve bu yüzden de bir kültürün 

kuralcı deneysel yöntemlerle değil de ancak anlamı çözme amacı taşıyan 

yoruma dayalı yaklaşımla incelenebileceğini savunmuştur. Karmaşık ya-

pının yorumlanması ve anlamın açıklanması ancak detaylı tasvir ile ortaya 

4  Montagu, a.g.e., s.xxxiii, Anita Desai.

5  Clifford Geertz, The Interpretation of Cultures (Bir Kültürün Yorumu), Basic Boks, New 

York 1973, s.4–5.

---