Həmidli Aqşin Ceyhun oğlu

47 

 

2.3. Strateji planın reallaşdırılmasına nəzarətin təşkili 

 

Planın  tərtibi  mərhələsi  də  planlaşdırmada  əsas  sayılır.  Əgər  plan  qəbul 

olunubsa,  bunun  ardınca  həmin  planın  icrası  və  ona  nəzarət  gəlir.  Nəzarətin 

planlaşdırma  prosesinə  məxsus  olması  ilə  bağlı  müxtəlif  fikirlər  mövcuddur. 

Məsələn,  J.  Foster  və  Ç.  Hornqen  qeyd  edirlər  ki,  nəzarət  planlaşdırmanın  yekun 

mərhələsidir  [33,  s.95].  Lakin  hamı  belə  bir  fikirdədir  ki,  nəzarətin  nəticələri 

planlaşdırmanın sonrakı, davamedici siklində və operativ planlaşdırma zamanı əldə 

rəhbər  tutulur,  çünki  nəzarətin  nəticələrinin  təhlili  planlar  tərtib  olunarkən  lazımi 

məqsədlərin  tapılmasının  və  müxtəlif  variantların  qiymətləndirilməsinin  tərkib 

hissəsinə çevrilir. 

Aparılmış  tədqiqatların  məntiqi  nəticəsi  kimi  planlaşdırmaya  aid  şirkətin 

fəaliyyəti başlanğıj vəziyyəti və maliyyə imkanları müəyyənləşdirilir. Qeyd etmək 

lazımdır ki, xüsusi ədəbiyyatda strateji planlaşdırmanın maliyyə aspektlərinə uzun 

müddət  etinasız  yanaşılırdı  və  bu  məsələyə  dair  müvafiq  tövsiyyələr  yalnız  son 

zamanlar meydana çıxmışdır. Bu halda biz baş verən əməliyyatın ikili vəziyyətilə 

qarşılaşırıq:  maliyyə  imkanlarının  müəyyənləşdirilməsi  strategiyanın  formalaşdı-

rılmasından əvvəl, yaxud sonra olmalıdır. 

Bu addımı atdıqdan sonra biz rəqiblərlə mübarizədə şirkətin üstünlüklərini 

təmin  edəcək  müvəffəqiyyət  amillərini  müəyyənləşdirməliyik.  Belə  halda  şirkətin 

bazardakı uğurunun strateji baxımdan mühüm amillərinin idarə olunması üsulu ən 

əlverişli üsuldur. 

Ümummüəssisə  strategiyasının  işlənib  hazırlanmasını  üç  üsuldan  biri 

vasitəsilə  həyata  keçirmək  mümkündür:  tipoloji  strategiyaların  seçilməsi,  yeni 

fəaliyyət  üsulunun  modelləşdirilməsi,  yaxud  intuitiv  şəkildə  qurulması. 

Ümummüəssisə  strategiyası  özündə  həm  də  müvəffəqiyyət  amillərinin 

reallaşdırılmasında yardımçı ola  biləcək lahiyə və proqramları da etibar etməlidir. 

Yalnız  satışın  hərtərəfli,  son  dərəcədə  əhatəli  şəkildə  planlaşdırılması  zamanı 

zəmanət vermək olar ki, strateji planlaşdırma firmanın vəziyyətinin yaxşılaşmasına 

gətirib çıxaracaqdır. 

---

48 

 

Əməliyyatların    araşdırılması  və  riyazi  modelləşdirmə  zamanı  istifadə 

edilən  forma  və  modellər  və  qərarların  qəbul  edilmə  üsulları  strateji  qərarların 

qəbulu  üçün  bir  o  qədər  də  yararlı  deyil.  Əgər  formalaşdırma  modelləşdirmənin 

nəticəsi kimi deyilənlərdəndirsə onda bu cür dəqiqlik başlanğıc məlumatlarında da 

mövcud  olmalıdır.  Lakin  strateji  məlumatlarda  bu  yoxdur.Strateji  planlaşdırmada 

verilmiş  alternativlər  məcmusunu  keyfiyyət  baxımından  müəyyənləşdirmək 

lazımdır.  Parametrlərin  kəmiyyətcə  dəyərləşdirilməsində  mütəxissislərin  vəzifəsi 

taktiki planlaşdırmaya keçid mərhələsi hesab olunur.Strateji planlaşdırmada tətbiq 

edilən    strategiyaların  ayrı-ayrı  parametrlərini,  yəni  bazarın  payı,  məhsulun 

nomenklatura  tərkibi,  kapital  qoyuluşlarının  həcmi  və  digər  parametrləri 

optimallaşdırmaq imkanı verir. 

Strateji  problemlərin  keyfiyyət  aspektləri  məntiqi-linqvistik  modellərə 

tabedir.  Problemlər  həm  keyfiyyət,  həm  də  kəmiyyət  aspektlərinə  malik 

olduğundan,  onların  həlli  üçün  ənənəvi  və  məntiqi-linqvistik  formaları  tətbiq 

etmək  məqsədəuyğundur  [23,  s.66].  Lakin  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  belə 

modellərdə  EHM-dən  istifadə  etmək  çox  çətindir,  əksər  hallarda  isə  mümkün 

deyildir.  Bununla  da  strateji  planlaşdırmanın  işlənib  hazırlanmasının  birinci 

mərhələsini başa çatmış saymaq olar. 

Ümumfirma  strategiyası  funksional  strategiyalarla  dəstəklənməlidir: 

marketinq,  araşdırmalar  və  tədqiqatlar,  məhsulun  istehsal  potensialının  inkişaf 

etdirilməsi  bura  daxildir.  Funksional  strategiyaların  işlənib  hazırlanması 

texnologiyası məntiqi, hesablama-analitik, formallaşdırılmış və qismən də intuitiv 

proseduraarı əhatə edir.  

Təsərrüfat  sahəsi  səviyəsində  əmtəə  bazarları  əmtəə  bazarları  üçün 

marketinq  strategiyası  xüsusilə  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  Təsərrüfat  sahəsi 

özündə bir və yaxud bir neçə əmtəə bazarını birləşdirir. 

Bütün  firma  miqyasında  funksional  strategiya  yalnız  həmin  firmanın 

fəaliyyətinin  ayrı-ayrı  sahələri  üçün  deyil,  bütövlükdə  onun  üçün  sərfəli  olan 

funksiyalardan  ötrü  daha  məqsədəuyğun  sayılır.  Bu  cür  funksiyalar,  əsasən, 

firmanın  mərkəzi  rəhbərliyi  tərəfindən  həyata  keçirilir.  Məsələn,  kapital 

---

49 

 

qoyuluşlarının  idarə  olunması,  ictimaiyyətlə  əlaqələr,  kompaniyanın  nüfuzunun 

dəstəklənməsi, elmi araşdırmalar və tədqiqatlar onlara aid edilir. 

Funksional  strategiyaların  işlənib  hazırlanması  məsələsindən  sonra    biz 

maliyyə  perspektivinin  qiymətləndirilməsi  məsələsinə  qayıtmalıyıq.  Maliyyə 

perespektivinin  qiymətləndirilməsinin  nəticələri  əsasında  strateji  planlaşdırmada 

nəzərdə  tutulan  məqsədlər  dəyişdirilə  bilər.  Şəraitdən  asılı  olaraq,  firmalar  hətta 

strateji  planların  əsasını,  təməlini  təşkil  edən  təsərrüfat  fəaliyyəti  sahələrinin 

strukturunu yenidən nəzərdən keçirmək məcburiyyətində qalırlar. 

Bu, fəaliyyətdə olan firmalar qarşıdakı dövrdə kifayət qədər gəlir gətirmək 

qabiliyyətində  olsalar  da,  daha  uzaq  perspektivə  bir  o  qədər  də  böyük  potensiala 

malik olmadıqları hallarda zəruri hesab olunur. Belə hallarda istehsal fəaliyyətinin 

diversifikasiyasına  əl  atılır  və  işgüzar  fəallığın  yeni  sahəsi  yaradılır.  Aşağıda 

strateji inkişafın işlənib hazırlanmasının prinsipial sxemi göstərilir: 

Əslində  təklif  olunan  sxem  ənənəvi  planlaşdırma  prosesinin  bütün  zəruri 

elementlərini  özündə  birləşdirir,  eyni  zamanda,  planlaşdırma  ilə  məşğul  olmayan 

firmalar  üçün  də  planlaşdırma  prosedurunun  sadələşdirilməsinə  imkan  verir.  Bu 

sxemi  planlaşdırma  sisteminin  qurulmasının  ilkin  mərhələsində  və  onun  tətbiqi 

mərhələsində  əldə  rəhbər  tutmaq  olar. Strateji planlaşdırma  normaya  çevrildikdən 

sonra onun mərhələlər üzrə prosesi mürəkkəbləşdirilsə də, onun əsası olduğu kimi 

qalmalıdır. 

Strateji  planlaşdırma  həm  mövcud  istehsalları  qiymətləndirməyi,  həm  də 

firmanın  gələcəkdə  hansı  istehsalları  yaratmasına  öz  qüvvələrini    hansı  sahələrə 

yönəltməsinin  arzu  olunduğuna  diqqət  yetirməli,  eyni  zamanda  bu  istehsalların 

vəziyyətlərini idarə edir [27,s.431]. 

Strateji  planlaşdırma  texnologiyalarının  icmalını  başa  çatdırarkən  qeyd 

etmək  lazımdır  ki,  planlaşdırmanın  digər  növlərindən  fərqli  olaraq  strateji 

planlaşdırmada intuitiv və evristik üsullar üstünlük təşkil edirlər. 

Planlaşdırma  sisteminin  təşkili  və  həmin  sistemə  rəhbərlik  olmadan 

səmərəli,  sistemli  və  hərtərəfli  planlaşdırmanın  həyata  keçirilməsi  də  mümkün 

deyil. Planlaşdırmaya müasir yanaşma planlaşdırma ilə digər təşkilati funksiyaların 

---