HəSƏn həSƏnov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
73 h ərəkatı bolşeviklərin təbliğatının daha kəsərli olmağında böyük rol oynadı. Ankara m əhz Denikini özünə ən təhlükəli rəqib kimi qiymətləndirərək Azərbaycan hökum ətini buna inandırmaq üçün öz nümayəndələrini Bakıya göndərmişdi. Ə.Qarayevin dediyinə görə Ankara hökuməti Azərbaycana silah vermək təklifini ir əli sürdüsə də, Azərbaycan hökuməti Tomson başda olmaqla ingilis komandanlığından çəkinərək bu təklifdən imtina etdi. Türkiyəyə meylli Az ərbaycan ziyalılarının kommunistlərə müsbət meyli də bu zəmində formalaşırdı. Az ərbaycanda olan türk zabitləri də Türkiyəyə ikili münasibəti görərək kommunistl ərə meyl edirdilər (117, s.59-60, 88). Ə.Qarayevin yazdığına görə, h ətta ittihadçılar da türk xalqlarının inkişafını və panislamizmin mütəşəkkilliyini bolşevizmdə görür (117, s.91), öz qurultaylarında müsavat əleyhinə və bolşeviklərin tərəfini saxlayan şüarlar səsləndirirdilər (117, s.100). Mikoyan xatir ələrində qeyd edirdi ki, Bakıda bolşeviklər 1918-ci ilin sentyabrından dekabrına qədər olan dövr istisna olmaqla daim fəaliyyətdə olmuşlar (422). Böyük Britaniyanın xarici işlər nazirliyinə İstanbuldan verilən 1919-cu il 27 iyul tarixli m əlumatda deyilirdi ki, Azərbaycanda “hələlik közərən, amma ciddi şəkildə alovlanacaq həcmdə bolşevik imkanları var”. Xarici diplomatların Bakıdan verdikl əri xəbərlərdən də Azərbaycanda bolşevizmin xüsusən çoxsaylı rus fəhlələri arasında mövcud olduğu aydın olur. Azərbaycanda yaranan siyasi və iqtisadi v əziyyət də buna zəmin yaradırdı. 1918-1920-ci illərdə Azərbaycandakı siyasi və iqtisadi durum haqqında ətraflı məlumat bilavasitə hadisələrin iştirakçısı olan 20-ci ill ərin bolşevik strukturlarında çalışan müsavat-yönümlü tədqiqatçı Ə.Əhmədovun yazılarında mövcuddur. O yazırdı ki, 1919-cu ilin mayında kommunistlər ümumbakı fəhlə tətili elan etdilər. Müsəlman fəhlələri bu tətildə iştirak etmirdilər. T ətil iştirakçıları heç bir nəticə əldə edə bilmədilər. Ə.Əhmədovun fikrincə, bu uğursuzluqdan çıxarılan əsas nəticə o idi ki, artıq istər Azərbaycanda, istərsə də Bakıda müsəlman fəhlələrinin iradəsi olmadan uğur qazanmaq olmazdı. Odur ki, kommunistl ər təbliğatı və milli hökumət daxilində intriqaları gücləndirərək bu işə müs əlman fəhlələrini cəlb edirlər. 1920- ci ilin yanvarında Azərbaycanın müstəqilliyi bəyənildi və bir neçə gün sonra böhranı başladı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mübarizəsiz bolşeviklərə t əslim olunmağının səbəblərindən ən ümdəsi də bu idi. Rusiyanın Azərbaycana münasib ətdə yeritdiyi siyasətin çox səciyyəvi nümunəsi Çiçerinlə Xoyskinin 1920- ci ild ə nota mübadiləsi və bunların ətrafında baş verən hadisələr oldu. 1920-ci ilin yanvar- aprel aylarında bir-birinin ardınca Çiçerinlə F.Xoyski arasında sərt diplomatik mübariz ə davam etdi. Azərbaycan rəhbərliyində isə böhran d ərinləşməkdə idi. Belə şəraitdə ittihadçılar, sosialistlər və başqaları N.Usubb əyovun hökumətinin tərkibindən çıxmışdı. Artıq hökumət ancaq müsavatçılardan ibarət idi. Rusiyanın Xalq Xarici İşlər Komissarlığında hazırlanan bir sənəddə deyilirdi ki, Bakıda iqtisadiyyat dayanmışdır, sahibkarların maaş verməyə pulu 74 yoxdur, maaşın 50%-i hökumətin büdcəsindən verilir, Rusiya ilə iqtisadi əlaqələrin tam pozulması Bakıda iqtisadiyyatın bərpasına imkan vermir, qiymətlər günbəgün artmaqdadır, kəndliyə torpağı vermək yolunda heç bir addımlar atılmır, siyasi partiyalar n əinki fəhlələrin, hətta ziyalıların və xırda sahibkarların yanında nüfuzdan düşürlər, çörək qıtlığının qarşısını almaq üçün hökumətin qərarı ilə bütün şirniyyat bişirən müəssisələr bağlanaraq çörək bişirməyə yönəlmişlər (182, v. 16). Bakıda kütləvi qırğınlar və tətillər hazırlandığı haqda şayiələr yayılmaqdadır (182, v.16). Bakı polisində siyasi əyintilər aşkar olduğundan orada islahatlar aparmaq q ərarı qəbul olundu (182, v.17). R.Osmanova da qeyd edir ki, Azərbaycanda sosial-iqtisadi v əziyyət xeyli ağır idi, sənayedə və aqrar sahədə xeyli səhvlər yaranmışdı (55, s. 16). Dağıstanda kommunistlər dirçəlməkdədirlər və türk qoşunları ilə qarşıdurma artmaqdadır (182, s. 17). Gürcüstanda tez-tez üsyanlar baş verir, aclıqdır (211, v.248). Ermənistanla müharibə dayanmadan davam edir, fevralda Erm ənistanın nizami qoşunları Qars vilayətinə hücum edərək müs əlmanlara qarşı qırğın törətdilər, aprel ayında daşnaklar Naxçıvan və Ordubada hücum etdil ər (184, v.23). Ermənilər guya Türkiyə ilə Azərbaycan arasında Qərb üçün qorxulu, gizli, h ərbi sövdələşmə hazırlandığı haqda öz təxribatlı təbliğini Avropada davam etdirirl ər. Türkiyə hökuməti bunu təkzib edən bəyanatlarla çıxış edir (182, v.17). Sovet Rusiyası AXC-yə qarşı çox mürəkkəb bir siyasət yeridirdi. Az ərbaycana XI Qırmızı ordunun gəlişinin məqsədi birmənalı işğal olsa da, tarixi s ənədlərdən aydın olur ki, ordunun məqsədi əvvəl ancaq Bakı quberniyasını işğal ed ərək, buranı Azərbaycandan ayırıb sovet ərazisi elan etmək idi. Lakin sonralar, lap y əqin ki, N.Nərimanovla görüşdən sonra, Lenin fikrini dəyişdi. Qafqaz c əbhəsinin komandanı Tuxaçevskinin XI Qırmızı ordunun komandanı Levandovskiy ə göndərdiyi 1920-ci il 23 aprel tarixli teleqramında deyilirdi: “490 №-li göstərişimizə dəyişiklik olaraq əmr edirəm ki, ordunun son məqsədi ancaq Bakı quberniyasına deyil, bütün Azərbaycana yiyələnməkdir” (242, v.146). Dem əli, Rusiya bolşevikləri Bakını Azərbaycandan ayırıb Rusiyanın tərkibində bir qurum yaratmaq fikrind ə idilər. Ancaq N.Nərimanovun “Bakısız Azərbaycanın mövcudluğundan söz gedə bilməz” kimi sərt mövqeyindən sonra bolşeviklər və Lenin fikrini d əyişdi. Onlar Nərimanovla hesablaşmaya bilmirdilər. Bu faktı sonralar M.R əsulzadə ilə söhbətində Stalin də etiraf etmişdi. Bu da Azərbaycanın taleyinin strateji m əsələlərində, yəni Bakının paytaxt olması şərtilə Azərbaycanın müst əqil respublika kimi Rusiya tərəfindən tanınması işində həlledici rol oynamışdı. Həmin gün Orconikidze də Nərimanovla hesablaşmağın vacibliyi haqqında mərkəzə teleqram vuraraq qeyd edirdi ki, ordunun Azərbaycana müdaxil əsi üçün çox əlverişli vəziyyət yaranmışdır. Bel ə vəziyyətdə AXC hökuməti heç bir müqavimət göstərmədən hakimiyy əti təhvil verdi. XI Qırmızı ordunun əldə etdiyi kəşfiyyat məlumatlarına gör ə milli Azərbaycan ordusu 30 min əsgərdən ibarət olsa da AXC-nin hərbi naziri S.Mehmandarov sovet hakimiyy əti legitim sayıldığından orduya da müqavimət Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|