Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış
Yüklə 3,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
460
olması ancaq o demək idi ki, Birləşmiş Ştatlar heç vaxt Millətlər Liqasına qoşulmayacaqdır. Senat həmçinin Böyük Britaniya və Fransa ilə Vilsonun müdafiə ittifaqını rədd etdi. Artıq 1919-cu ilin sonundan Birləşmiş Ştatlar elə bir siyasət götürmüşdü ki, o, gələcək Avropa müharibələrinə birbaşa qoşulmağı məhdudlaşdırmaq niyyətini güdürdü. Bu geri çəkilmə dəhşətli nəticələrə səbəb oldu. Amerikanın Britaniya və Fransa ilə müdafiə yönlü ittifaqdan geri çəkilməsi, Britaniyanın da ondan geri çəkilməsinə yol açdı. Özünü Avropa işlərindən uzaqlaşdıran Birləşmiş Ştatlar Fransanı məcbur etdi ki, köhnə düşməni ilə təkbaşına üz-üzə gəlsin, bu qəzəblənmiş milləti Almaniyaya qarşı güclü hərəkətlər etməyə aparmaqla, yalnız Almaniyanın hiddətini artırırdı. 1919-cu ilin sonundan bu da üzə çıxdı ki, bir neçə ay əvvəl bağlanmış sülh artıq çözələnməyə başlamışdır. I Dünya müharibəsinin başa çatması ilə Avropanın və Asiyanın xəritəsində mühüm dəyişikliklərin meydana gəlməsi isə daha ehtiyatlı hərəkət edilməsini, bu sülhü möhkəmləndirmək tədbirləri görülməsini tələb edirdi. Rusiyada baş verən inqilablar 300 illik Romanovlar sülaləsinin hökmranlığına və imperiyanın mövcudluğuna son qoymuşdu. Polşa və Finlandiya Rusiyadan ayrılaraq öz müstəqil dövlətlərini qurmuşdu. İmperiyanın geniş ərazisində sonralar SSRİ kimi nəhəng totalitar dövlət yarandı. II Dünya müharibəsində çox sayda məğlubiyyətlərə məruz qalan Sovet ordusu, Hitler nasizmi üzərində qələbəyə nail olunmasında mühüm rol oynamışdı. Bu, ona Şərqi Avropada sosializm sistemini qurmağa imkan vermişdi. Almaniya I Dünya müharibəsində məğlub olsa da, öz torpaqlarına düşmən əsgərinin ayaq basmasını görməmişdi, ona görə də müharibədən əvvəlki ərazisinin əsas özəyini saxlaya bildi. Lakin Paris Sülh konfransındakı qərarlarında Almaniya kəskin qaydada alçaldığı qənaətinə gəldi. Onun Afrikadakı müstəmləkə torpaqları, Çindəki təsir zonaları, həmçinin özünün əraziləri əlindən çıxmışdı. Hərbi qüvvələrinə vurulan zərbə ilə yanaşı, ixtisar edilməsi və bəzi növlərdən imtina edilməli, həmçinin iri məbləğdə təzminat ödəməyə məcbur edilməsi başqa niyyətlər güdən Almaniyanı ağır vəziyyətə salmışdı. Bir qədər sonra noyabrda ölkədə inqilab baş verdi və doqquz ay sonra, 1919-cu ilin iyulunda Veymar Respublikası yarandı. Avstriya-Macarıstan imperiyası imperator I Frants-İosifin imzası ilə I Dünya müharibəsinə girsə də, bu imza dörd il sonra imperiyanın məhv olması barədəki bir hökmə çevrildi. Onun özü müharibənin sonunu, imperiyanın dağılmasını görmədən, 1916-cı ildə həyatdan getdi. İmperiyadan olan Avstriya və Macarıstanın hər ikisi xeyli ərazi itkiləri ilə yanaşı, özlərini dövlət kimi qoruyub saxladı, imperiyanın bəzi ərazilərində isə müstəqil dövlətlər meydana gəldi. Osmanlı imperiyasının ləğv olunması ilə Avropanın bu «Xəstə adamının» aqoniyasına birdəfəlik son qoyuldu. Onun müstəmləkə şəbəkəsi kart evciyi kimi sürətlə dağıldı. Onsuz da 1908-ci ildəki Gənc Türklər inqilabından sonra Osmanlı imperiyası koma vəziyyətində idi. 1914-1915-ci illərin qışında Türkiyənin Qafqazlara və Sinay səhrasına hücumları uğursuzluqla nəticələnmişdi. Bu əməliyyatlar əslində Rusiya və Britaniya qüvvələrini oraya cəlb etməklə, onların Avropa müharibə teatrından yayındırılması məqsədini güdən alman strategiyasına xidmət edirdi. Britaniya buna Qallipolidə cavab verməyə cəhd etdikdə, ağır məğlubiyyətlə üzləşməli oldu. İngilislər
461
yarımadadan geri qayıtmağa məcbur oldular. Ruslar isə 1916-cı ilin yanvarında Şərqi Türkiyədə hücuma keçib, Ərzurumu, bir qədər sonra isə Trabzonu, Ərzincanı götürdülər. Heç də sirr deyildir ki, ABŞ-ın Müttəfiqlər tərəfdə müharibəyə qoşulması təkcə pat vəziyyətinə deyil, ümumiyyətlə, ona bütünlüklə son qoymağı mümkün etdi. Alman sualtı qayıqlarının əməl gətirdiyi bəlalarla yanaşı, Almaniyanın Mərkəzi Amerikada da özünə dayaq nöqtəsi yaratmaq məqsədi bu məsələdə az rol oynamadı. Almaniya, Meksika sahillərində özünə hərbi-dəniz bazası yaratmaq barədə Meksika hökumətinə təklif irəli sürdü və bildirdi ki, əgər ABŞ müharibəyə girsə, Meksika Almaniyanın müttəfiqinə çevrilməklə Texası, Nyu-Meksikonu və Arizonanı ABŞ-dan geri alacaqdır. Axı XIX əsrin ortalarınadək bu ərazilər Meksikaya məxsus olmuşdu. Bu xəbər prezident Vilsona, sonra isə mətbuata çatdı. Bu vaxt amerikalılar Almaniyaya qarşı müharibə tələb etməyə başladılar. Həm də 18 mart 1917-ci ildə alman sualtı qayığı ABŞ-ın üç ticarət gəmisini batırdı və iki gün sonra Vilson qərara gəldi ki, Birləşmiş Ştatlar Almaniyaya müharibə elan etməlidir. Konqres xüsusi sessiyaya yığıldı və aprelin 6-da müharibə barədə prezidentin bilavasitə bəyanatı səsləndi. Bundan hələ bir il əvvəl isə ABŞ Antantaya maddi ehtiyat təchizatı və kredit verməklə, onun geniş kömək göstərmək niyyəti özünü büruzə vermişdi. 1917-ci ildən müharibə başa çatana qədər Müttəfiqlər Birləşmiş Ştatlardan 7 milyard dollar məbləğində borc almışdı. Türklər ərəb ölkələrini itirmələri ilə məğlubiyyətlərinə görə barışsalar da, Türkiyənin Avropadan kənarlaşdırılması barədəki göstərişlərə dözə bilmədilər. Bu vaxt Yunanıstan 1919-cu ilin mayında İzmiri işğal etmək səlahiyyətinə yiyələndi, Britaniya baş naziri Lloyd Corc hökumətinin təhriki ilə yunanlar yeni hücumlara başladılar. Onlar İzmirlə millətçilərin paytaxtı olan Ankara arasındakı böyük ərazinin yarısına bərabər məsafədə hərəkət etdilər. Yunanlarla türklər arasında döyüş davam edirdi – türklər 1921-ci ilin sentyabrında Sakarya çayı üstündə yunanlar üzərində qələbə çaldılar və oktyabrda isə Fransa Türkiyə ilə separat sülh bağladı. 1921-ci ilin martında isə Millətçi Türkiyə Sovet Rusiyası ilə, sonra Zaqafqaziya sovet respublikaları ilə, 1922-ci ilin yanvarında isə Sovet Ukraynası ilə dostluq müqavilələri bağladı. 1922-ci ilin avqustunda türklərin yunanları darmadağın edən qələbəsindən sonra onlar İzmiri azad etdilər. Türklər Boğazlar zonasının beynəlmiləlləşdirilməsi məsələsinə dönəndə, fransız və italyan qüvvələri geri çağrıldılar. Britaniyalılar, nəhayət, Sevr müqaviləsinin ölü bir sənəd olduğunu qəbul etdilər. 1922-ci il oktyabrın 11-də Mudaniyada Müttəfiqlərlə (həm də Yunanıstanla) Türkiyə Millətçiləri arasında barışıq imzalandı. 1923-cı ilin iyulunda isə Lozanna sazişi imzalandı. Beləliklə, yunan işğalı ideyası unuduldu, onun da taleyi Sevr müqaviləsinə oxşadı.
1875-1877-ci illərdə davam edən Balkan böhranı Fransa-Prussiya müharibəsindən sonra Avropada stabilliyin pozulması üçün detonator rolunu oynadı. Böyük dövlətlər Osmanlı imperiyasını parçalamaq üçün istənilən imkandan istifadə Yüklə 3,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|