Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

462 

 

etməyə çalışırdılar. 1876-cı ilin mayında üç imperatorun – Rusiya çarı II Alenksandrın, 

Avstriya imperatoru I Frants-İosifin və Almaniya kayzeri I Vilhelmin imzaladıqları 

memorandumda belə bir şey də var idi ki, ona görə Osmanlı imperiyasında «xristianlar 

da müsəlmanlar kimi silah saxlayacaqlar». Memorandum əslində Balkanlarda qeyri-

stabil vəziyyəti daha da gərginləşdirirdi.  

Böyük Britaniya baş naziri Bencamin Dizraeli Balkan torpaqlarının azad 

olunmasını və Balkanlarda rusların təsirinin güclənməsini istəmirdi. Rusiya isə 

Balkanlarla Türkiyə paytaxtına təhlükə törədə bilərdi, Türkiyə və bütün Şərqdə 

Britaniyanın aparıcı təsirini əvəz etməyə iddia etməklə onun rəqibi rolunda çıxış edə 

bilərdi. Dizraeli həm də rusların Orta Asiyada irəliləməsindən qorxurdu və ona görə də 

türklərin və avstriyalıların əli ilə Balkanlarda müharibə başlanılması vasitəsilə onları 

dayandırmaq istəyirdi. Dizraelidən əvvəl və sonra növbələşməklə, bütövlükdə dörd 

dəfə və ondan daha uzun müddətə baş nazir olmuş Uilyam Qladston isə türk dövlətini 

barbarlıqda ittiham edirdi və Rusiya ilə mübarizə aparmaq istəmirdi. Qladston 

«Bolqarıstan dəhşətləri və Şərq məsələsi» adlı məşhur pamfletini dərc etdirdi. Orada 

tələb edilirdi ki, türk qaydasızlığı özünü yarımadadan «birdəfəlik və həmişəlik» 

kənarlaşdıracaqdır. Lakin London cəmiyyəti onun mövqeyinin əleyhinə idi.  

Dizraeli isə deyirdi ki, «Konstantinopol müvafiq rayonları ilə birlikdə 

neytrallaşdırılmalı və İon dənizi adaları İngiltərənin müdafiəsi və himayəsi altında 

olmalıdır». Bu, əslində faktiki olaraq Türkiyənin parçalanması idi, həm də belə bir 

rəvayət də mövcud idi ki, Dizraeli onun ərazi bütövlüyünün axırıncı mühafizəçisidir. 

Dizraeli bircə şeyə – İngiltərənin Yaxın Şərqdə ağalığını qorumağa çalışırdı. O, öz sələfi 

Lord Palmerstonun Britaniyanın yalnız daimi mənafelərinin olması barədəki prinsipinə 

ciddi riayət edirdi və Qara dənizdə hərbi baza əldə etmək məsələsi barədə düşünürdü.  

Rus çarı II Aleksandr «vicdanla söz» vermişdi ki, onun Konstintinopola sahib 

olmaq niyyəti yoxdur: «Rusiyanın adına gələcəkdə Hindistanı işğal etmək və 

Konstintinopola yiyələnmək istəkləri yazılır. Bunlardan birincisi qətiyyən həyata 

keçirilən deyil, ikincisinə gəldikdə isə, mən bir daha ən təntənəli qaydada təsdiq edirəm 

ki, bu barədə mənim nə həvəsim, nə də istəyim vardır».  

1876-cı ilin oktyabrında Dizraeli Avropada sülhü müdafiə etmək barədə 

İngiltərənin cəhdlərinə toxunaraq qeyd etdi ki, «bu sülhün əsasında müqavilələrə 

hörmət, Türkiyənin müstəqilliyinə və ərazi bütövlüyünə riayət olunması durur. Sülh 

İngiltərənin siyasətinin mahiyyətini təşkil edir və əgər İngiltərə müharibəyə girişsə, 

bunu yalnız haqq işinə görə edəcəkdir və əlbəttə ki, haqq zəfər çalmayana qədər onu 

dayandırmayacaqdır».  

1877-ci ilin aprelində çar II Aleksandr Türkiyəyə müharibə elan etmək barədə 

manifest imzaladı. Həmin ili Rusiyanın Türkiyə ərazisinə müdaxiləsi, paytaxt İstanbula 

xeyli yaxınlaşması İngiltərənin maraqlarına toxunurdu. Bu maraqlara Süveyş kanalı, 

Misir, İstanbulun Bosfor və Dardanel boğazları, Persiya körfəzi daxil idi. İngiltərənin 

xarici işlər naziri lord Derbi Rusiya kansleri Qorçakova, Rusiyanın hərəkətlərini kəskin 

tənqid edən nota göndərdi. Qorçakov depeşaya cavab verməyəndə lord Derbi öz 

notasına müsbət cavab verilməsini tələb etdi. Qorçakov ciddi surətdə qorxuya düşdü. 

Rus-ingilis müharibəsi başlasaydı, Almaniya gecikmədən Fransaya hücum edərdi və 

Bismark Avropanın ağasına çevrilərdi, bundan isə İngiltərə hər şeydən çox qorxurdu.  

---

463 

 

Qorçakov lord Derbiyə cavabında bildirdi ki, ruslar Süveyş kanalını nə 

bağlamaq, nə mühafizəyə götürmək, nə də hansısa bir yolla kanala təhlükə törətmək 

fikrində deyildir, kanalın ümumdünya ticarəti üçün mühüm əhəmiyyət daşıyan qurğu 

olduğunu tanıyır. İstanbul (məktubda Konstantinopol kimi göstərilir – müəllif) 

məsələsi isə yalnız ümumi razılıq əsasında həll edilə bilər, ona görə də Avropa 

dövlətlərindən heç birinə məxsus ola bilməz. Boğazlar və onların hər iki sahilləri bir 

dövlətə məxsus olsa da, iki geniş dəniz üçün çıxış yolları olmaqla, onlar bütün dövlətlər 

üçün maraq kəsb edir. Rusiya hökuməti nə Persiya körfəzinə, nə də Hindistana gedən 

hansısa bir yola qorxu törədə bilməz. Misir Osmanlı imperiyasının ağalığı altında olsa 

da, orada həmçinin İngiltərə hökumətinin mənafeləri də vardır.  

Aralıq dənizi sahillərindəki türk şəhərlərinin bombardman edilməsi Türkiyədə 

panika yaradardı və əzilən xalqların, məsələn, Kiprdə yunanların və Ərəbistanda 

ərəblərin üsyana qalxmasına səbəb olardı. Atlantik okeanında və Aralıq dənizində rus 

hərbi gəmilərinə əmr verildi ki, Kronştadt (Sankt-Peterburq yaxınlığında) hərbi 

bazasına geri qayıtsınlar.  

Bu vaxt İngiltərənin özü də izolyasiya olunduğundan, Avropadakı müharibəyə 

təsir göstərməkdə gücsüz idi.  

Türklərin Hüseyn paşanın komandanlığı altında olan hərbi gəmiləri rus 

gəmilərini tuturdular. Lakin türk donanması zəif idi, yalnız 14 zirehli gəmiyə malik idi. 

1571-ci ildə Lepanto döyüşündəki ağır məğlubiyyətdən, darmadağın edildikdən sonra 

Osmanlı donanması dirçəlib, əvvəlki döyüş qabiliyyəti səviyyəsinə yüksələ bilməmişdi.  

1877-ci ilin sonuna yaxın türk ordusunun darmadağın edilməsi artıq meydana 

çıxan bir fakt idi. 29 dekabrda türklər Bolqarıstandakı Şipka döyüşündə təslim oldular. 

Türklər İngiltərədən sülh vasitəçiliyini xahiş etdilər. Lakin Rusiya onun vasitəçilik 

missiyasını rədd etdi, İstanbula təklif etdi ki, özü, türk leksikonunda işlənən aman 

barədə, yəni ona aman verilməsini xahişi ilə müraciət etsin. 2-3 yanvar 1878-ci ildə 

ruslar Maritsa çayını keçdilər və yanvarın 5-də iki türk diviziyası məhv edildi. Ruslar 

Vessel paşanın ordusunu darmadağın etdilər və əsir götürdülər. Rus generalı Skobelev 

Adrinapola tərəf hərəkət etdi. Üç gün sonra Adrianapolun güclü istehkamları döyüşsüz 

tutuldu. Sultan II Əbdül Həmid çar II Aleksandra teleqram göndərib, bütün müharibə 

teatrlarında hərbi əməliyyatları dayandırmağı xahiş etdi. Lakin II Aleksandr buna 

razılıq vermədi.  

Britaniya Rusiyadan tələb etdi ki, Qallipoli yarımadasını (başqa sözlə, Dardanel 

boğazını) tutmasın. Rusiya isə öz növbəsində Türkiyədən tələb etdi ki, 13 maddədən 

ibarət olan sülh şərtini qəbul etsin. Buna görə Asiyadakı Ərdahan qalası, Kars, Bayazit 

və öz mahalları ilə birlikdə Batum Rusiyaya keçməli idi, həm də Moldaviyaya keçən 

Bessarabiyanın hissələri ona verilməli idi. Türkiyənin səfirləri bu şərtlərlə tanış olduqda 

dəhşət hissi ilə qışqırdılar: «Bu, Türkiyənin sonudur». Sabahısı gün rusların 

tələbələrinin əksər hissəsi rədd edildi.  

Lakin rus qoşunlarının baş komandanı cavab verdi ki, türklər bu şərtlərə ya «hə», 

ya da «yox» deməlidirlər. Bu şərtlər, xüsusilə Bolqarıstanın müstəqilliyi Türkiyənin 

məhvi əlaməti ola bilərdi, onun Avropadakı torpaqlarda ağalığına son qoyardı və 

bundan sonra isə türklərin Asiyaya geri qayıtmaqdan başqa heç bir yolu qalmırdı.  

---