Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

466 

 

sözlər imperialist xadimin «qu nəğməsi» sayıla bilərdi. Məgər digər imperiyalar 

bəşəriyyətin lənəti deyil, şərəf simvoludurlarmı?  

1896-cı ildə İngiltərəyə səfər edən çar II Nikolay Türkiyənin hansısa bir ərazisini 

tutmadan Boğazlar üzərində nəzarət əldə etmək barədə arzusunu bildirdi. Britaniya baş 

naziri Solsberi cavab verdi ki, bu yalnız «Türk imperiyasının yoxa çıxmasından sonra» 

həyata keçirilə bilər.  

Rusiya 1896-cı ilin sonunda Bosfora desant çıxarmağa hazırlaşsa da, son anda II 

Nikolay desant qərarlarını ləğv etdi. Çünki ingilislər bu vaxt Dardaneli tuta bilərdilər 

və rus donanması Qara dənizdə qapanıb qala bilərdi. İngilis donanması həm də Krım 

müharibəsində olduğu kimi, Rusiya sahillərini hədələyə bilərdi. İkinci arqument isə 

ondan ibarət idi ki, Rusiyanın beynəlxalq izolyasiyası baş verərdi.  

Rusiya Osmanlı imperiyasına öz əzələlərinin nümayiş etdirən vaxt Sakit okeanda 

Yaponiya ilə müharibə yetişirdi. Türkiyənin özündə də vəziyyət yaxşı deyildi. 1908-ci 

ilin martından 1909-cu ilin aprelinədək faktiki olaraq ölkədə iki hökumət var idi: 

İstanbuldakı Nazirlər Kabineti və Salonikidəki inqilab komitəsi. İstanbulda gənc türklər 

üzərinə hücum təşkil edilmiş, qəsdçilərin öldürdüklərinin dəfni Sultan qoşunları ilə 

qanlı toqquşmaya çevrilmişdi. İstanbula Salonikidən Mahmud Şevket paşanın və Ənvər 

paşanın komandanlığı altında ordu hissələri göndərildi, onların arasında gənc qərargah 

rəisi Mustafa Kamal da var idi. 1909-cu ilin aprelində Gənc Türklərin qoşunları 

İstanbula girdilər. Bir neçə gündən sonra Milli Məclis II Əbdül Həmidi devirdi və onun 

qardaşını V Mehmet adı altında sultan elan etdi. Devrilən qoca sultan isə özünün yeddi 

ən yaxşı arvadı ilə Salonikiyə ev düstaqlığına göndərildi. Türkiyədə vəziyyət 

stabilləşdi. Ona görə Bosforun tutulması ideyasına rus komandanlığı bir daha yalnız 

1915-ci ildə qayıtdı.  

1877-1878-ci illərin müharibəsinin gedişində Persiya rusların Qafqaz ordusuna 

müəyyən köməklik göstərmişdi. Persiya 1914-cü ilə kimi avropalıların düşüncəsində 

nizami orduya malik deyildi. Yalnız bir neçə yüz nəfərdən ibarət olan mühafizə dəstəsi 

var idi. Müharibə zamanı kənd icmaları könüllülər dəstəsi verməli idi. Köçəri tayfalar 

isə 200 minlik süvari dəstəsi verməli idilər. Rusiya ilə bağlanmış Gülüstan müqaviləsinə 

(1813-cü il) görə, Persiya Xəzər dənizində hərbi gəmilər saxlamaq hüququna malik 

deyildi. Persiya körfəzindəki onun donanması bir buxar gəmisindən ibarət idi, onu da 

Persiya 1855-ci ildə satın almışdı. Bu həm də şahın yaxtası idi.  

Britaniya hökumət dairələrində çoxdan Persiyanın Rusiya və İngiltərə arasında 

bölünməsi ideyası irəli sürülürdü. 1892-ci ildə lord Kerzonun «Persiya və pers 

məsələsi» kitabı çapdan çıxmışdı. Bu kitab Britaniya müstəmləkəçiləri üçün Persiya 

məsələləri barədə bir Bibliya kimi qəbul olunurdu. Bu monoqrafiyada müəllif  Rusiya 

və rus xalqı haqqında istehzalı qaydada rəyini bildirirdi. Həmin Corc Nataniel Kerzon 

(1859-1925-ci illər) 1923-cü ilin mayında Sovet respublikasına özünün məşhur 

ultimatumunu vermişdi. Öz kitabında isə Kerzon Persiyanın Rusiya imperiyası ilə 

bölünməsi ideyasını irəli sürməklə, bəyan edirdi ki, Rusiya lap elə bu yaxınlarda 

Persiyanın şimal əyalətlərini tutacaqdır.  

İngilislər ölkənin daxilində cənub tayfalarının – bəxtiyarilər, kaşqaylılar, 

belucilər və sairələrin feodallarının şəxsində mərkəzdənqaçma qüvvələrini 

həvəsləndirirdilər. 1905-ci ildə başlanan, altı il davam edən Persiya inqilabı dövründə 

---

467 

 

mübarizə müxtəlif qüvvələrə qarşı başqa sözlə, təkcə şaha deyil, həm də cənubun 

separatistlərinə qarşı yönəlirdi.  

Persiya inqilabının birinci mərhələsində (1908-ci ilin əvvəlinədək) Persiya kazak 

briqadasının rus zabitlərinə Peterburqdan ciddi göstəriş verilmişdi ki, perslərin daxili 

işlərinə qarışmasınlar. Lakin inqilab inkişaf etdikcə, kazakların davranışı dəyişilirdi. 

Polkovnik Lyaxovun komandanlığı altında olan kazak briqadası şahın başlıca silahlı 

qüvvəsinə çevrildi. 1908-ci ilin iyununda şah Məclisi buraxdı. Persiyadakı rus kazak 

zabitləri rəsmi olaraq şaha xidmət edirdilər, briqadanın özü də Persiya qoşun hissəsi 

idi. İnqilabın yatırılması Rusiya hökumətinin razılığı ilə kazaklar tərəfindən həyata 

keçirildi.  

1909-cu ilin aprelində Qafqazdakı rus qoşunları Persiyaya girdi və xalq üsyanını 

yatırtdı. İki ay sonra rus qoşunları döyüşlə Rəşti və Qəzvini tutdular. Türklər isə 

Persiya Azərbaycanının xeyli hissəsini tutdular. Ruslar Tehranı işğal etmək istəyirdilər.  

Rusiya Uzaq Şərqdə də öz ekspansiya siyasətini aparmağa çalışırdı. Onun üçün 

Çinin ən dadlı tikələrindən biri Port-Artur idi, onun tutulması zəruri vəzifə sayılırdı. 

Bu, rusların Sakit okeanda yeganə hərbi-dəniz bazası olmalı idi. Vladivostokda qışda 

dəniz donurdu, ona görə də gəmilər Yaponiya və Çinin limanlarında qonaq kimi 

qalmağa gedirdilər. Bir qayda olaraq, rus admiralları Yaponiyada qonaq olmağı 

xoşlayırdılar, axı Naqasakidə çox sevimli geyşalar var idi. Baza məsələsində isə 

dənizçilər Port-Artura üstünlük verirdilər. Baza isə strateji Tsusima boğazına nəzarətə, 

Koreyanın Yaponiya müdaxiləsindən müdafiəsinə imkan verəcəkdi, həm də 

Vladivostokdan bura nisbətən yaxın idi, onların arasındakı məsafə 800 mil idi.  

Dəniz nazirliyinin idarə rəisi qraf Muravyov bəyan etdi ki, «ruslar Port-Artura 

Çinin mənafelərini müdafiə etmək üçün gəlmişdilər». Rus gəmilərinin Port-Artura gəlib 

çıxması İngiltərənin və Yaponiyanın həyəcanına səbəb oldu. İngiltərə kimi, Yaponiya 

da fəal etiraz nümayiş etdirməyə cəsarət etmədi. Simonoseki Çin-Yaponiya müqaviləsi 

(1895-ci il) dövründə «Üçtərəfli ittifaq» dağılmadı, yaşamaqda davam etdi. Alman 

imperatoru II Vilhelm ingilislərə və yaponlara qarşı özünün rusları dəstəkləməsi barədə 

bəyanat verdi. Yaponiya baş naziri İto 1901-ci ilin noyabrında Peterburqa gəldi. Buraya 

çox nümayişkaranə şəkildə ingilis-yapon müqaviləsinin layihəsi gətirildi. 1902-ci ilin 

yanvarında isə bu müqavilənin bağlanması xəbəri gəldi. Onlar Çində və Koreyada öz 

mənafelərinin qorunması üçün birinin digərinə görə də eyni hüquqa yiyələndiyi qeyd 

edildi. Onlar Rusiyanı xəbərdar etdilər ki, Şərqi Asiyanın bu iki dövlətində onların 

maraqlarına təhlükə törətməsin. Bu ingilis-yapon müttəfiqlik müqaviləsi Yaponiya 

diplomatiyasının böyük qələbəsi idi. Bu müqavilə Yaponiyaya imkan verdi ki, Rusiyaya 

qarşı müharibə başlasın, bu vaxt o qorxmurdu ki, Rusiyaya kimsə hərbi yardım 

göstərəcəkdir.  

Rusiyada sayıqlığın itirilməsinə görə bu müqaviləyə lazımi əhəmiyyət verilmədi. 

İngiltərə Uzaq Şərqdə müttəfiq qazanmağa ehtiyac duyurdu, belə bir müttəfiqi isə 

məhz yaxşı təşkil edilmiş və nisbətən güclü ordusu olan Yaponiyanın timsalında tapdı. 

İngiltərə qorxurdu ki, Rusiya Koreyanı tuta bilər. 

Bu vaxt fransız-rus ittifaqı İngiltərəyə qarşı çevrildi, baxmayaraq ki, Almaniya 

başlıca düşmən hesab olunurdu. İngiltərə XIX əsrin 80-ci illərindən Yaponiyaya öz 

donanmasını yaratmaqda kömək etmişdi. Yaponiya bir adalar ölkəsi kimi buna çox 

---