Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

82 

 

göndərilmişdi və tapdıqdan sonra onunla birlikdə Tanqanika gölünü tədqiq etmişdi. 

Sonralar o, Belçika kralı II Leopoldun xidmətinə keçmişdi və onun müstəmləkəçilik 

siyasətinin həyata keçirilməsinə böyük köməklik göstərmişdi.  

Əgər Livinqston göylərə yüksəlməyə cəhd edirdisə, müstəmləkə siyasətinə 

xidmət edənlər nəzərlərini torpağa, daha doğrusu, yerin təkinə dikmişdilər. Afrikada 

Britaniya məstəmləkəçiliyinin genişlənməsində Sesil Rodsun (1853-1902-ci illər) böyük 

fəaliyyəti olmuşdu, əslində o, 1880-90-cı illərdə imperiyanın siyasətini aparmışdı. İngilis 

müstəmləkəçiləri tərəfindən Cənubi və Mərkəzi Afrikada ərazi işğallarının təşkilatçısı 

olmaqla, onların bir hissəsi olan Rodeziya koloniyasını yaratmışdı. İndi həmin 

koloniyanın şimal hissəsi Zambiya Respublikasına, cənubu isə Zimbabveyə məxsusdur. 

O, 1870-ci ildə səhhətinə görə Cənubi Afrikadakı Natala göndərilmişdi. Oranc Azad 

Dövlətində almaz yatağı kəşf edildikdən sonra, bu sahədə öz bəxtini sınamaq üçün ora 

getmiş, Matabeles tayfa çarnın güzəşti sayəsində 1888-ci ildə xeyli ərazi ələ keçirərək, 

onu Rodeziya adlandırmışdı. Bu ərazini 1896-cı ilə qədər təkbaşına idarə etmişdi. 1890-

96-cı illərdə Kap (Keyp) koloniyasının baş naziri olmuş, Cənubi Afrikadakı Keypdən 

qitənin şimalındakı Qahirəyə qədər dəmir yolu çəkilməsinin layihəsini irəli sürmüşdü.  

İmperializmin iri addımlarla irəliləməsi hesabına Britaniya Viktoriya epoxasında 

dünya əhalisinin ¼-ə ağalıq edirdi. Vaxtilə ispan kralının dediyi sözü təkrar edib, 

kraliça deyə bilərdi ki, mənim imperiyamın üzərində günəş batmır. 

Afrikanın müstəmləkəçiliyi bir qədər uzun tarixə malikdir. Hələ XVII əsrin 

ortalarında burada yenicə məskunlaşmış hollandlar, sonra isə almanlar və fransızlar 

Kap əyaləti ərazisində böyük sahələri ələ keçirmişdilər. Kolonistlər arasında hollandlar 

çoxluq təşkil etdiyindən onları holland dilində «kəndli» mənasını verən «bur» 

sözündən götürülmüş «burlar» adlandırmağa başlamışdılar. Onlar həyasızcasına və 

qəddarlıqla yerli əhali olan buşmenləri məhv edir və yaşadıqları yerlərdən qovur, 

onların torpaqlarını və mal-qarasını əllərindən alırdıldar.  

Britaniya missionerləri XIX əsrin əvvəllərində yerli əhalinin burlar tərəfindən 

vəhşicəsinə, insanlığa yad qaydada məhv edilməsindən yazırdılar. Sonralar 

britaniyalılar da yerli əhali ilə eyni qaydada davranacaqdılar. Afrikalılar demək olar ki, 

qul vəziyyətində idilər. Öz əməllərini kalviniizmin ehkamları ilə ört-basdır edən burlar, 

dərisinin rəngi başqa olan adamları qul etmək barədə özlərinin «ilahi» hüquqa malik 

olduqlarını bəyan etmişdilər. 

Sonralar burlarla ingilislər arasında başlanan mübarizədə burlar məğlub oldular. 

Burlar yalnız Oranc Azad Dövlətini yaratdılar. Lakin Orancda almaz dənələrinin, 80-ci 

illərin əvvəllərində isə Transvaalda zəngin qızıl yataqlarının kəşf edilməsi ona gətirib 

çıxardı ki, müstəmləkə siyasəti ilə iri ingilis şirkətləri məşğul olmağa başladı. Axı 

Hindistanın da müstəmləkəyə çevrilməsində hələ 1600-cü ildə yaradılmış və əvvəllər 

sırf kommersiya ilə məşğul olan İst-İndia şirkətinin ölçüyə sığmayan xidmətləri 

olmuşdu. Cənbi Afrikadakı şirkətlərin əməliyyatlarını, birja fırıldaqlarını mədən 

müəssisələrinin səhmləri hesabına varlanan Sesil Rods istiqamətləndirirdi. Bir neçə il 

ərzində o, almaz hasilatının çox sayda konsessiyalarını ələ keçirdi, sonra isə Cənubi 

Afrikadakı bütün almaz və qızıl hasilatını inhisara götürdü. Məşhur bankir lord 

Rotşildin dəstəyi ilə Rods öz dövrünün aparıcı maliyyə maqnatına çevrildi. O, Afrikada 

---

83 

 

«Keypdən Qahirəyədək» olan bütöv müstəmləkə kompleksinin yaradılmasını arzu 

edirdi. 

Afrika üçün həlledici döyüşün başlanğıcını Belçika kralı II Leopold qoymuşdu. 

Onun hərəkətlərinin başlıca motivi acgözlük, tamahkarlıq idi. 1870-ci ilin əvvəlində o, 

belə bir xəbərlə tanış oldu ki, Konqo çayının hövzəsində heyranedici və çox varlı olan 

bir ölkə yerləşir. O, ABŞ ərazisinin 1/3-nə bərabər olan bu nəhəng ərazini ələ keçirmək 

üçün alışıb yanırdı. Bu məqsədlə o, Henri Stenlini öz xidmətinə dəvət etdi. Bu vaxt o, 

Afrikanın içərilərində Livinqstonun itmiş ekspedisiyasını axtarırdı. 

Stenli Belçika kralının tapşırığı ilə xüsusi missiyanı həyata keçirmək üçün 

Konqoya göndərildi. Hiyləgərlik və aldatma yolu ilə o, Afrika tayfa başçıları ilə əraziləri 

ələ keçirmək məqsədilə bir neçə müqavilə bağladı. 1882-ci ilədək Belçika kralı 1 milyon 

kvadrat kilometrlikdən çox ərazini ələ keçirməyə müvəffəq oldu. O, canfəşanlıqla 

Afrikada imperializmi tətbiq edirdi. O deyirdi: «Sivilizasiyaya açılmaq üçün bizim yer 

kürəsinin yalnız bir hissəsinə hələ nüfuz edildməmişdir, bütün əhalini əhatə edən 

cəhaləti dağıtmaq elə Səlib yürüşüdür. Mən bunu deyirəmsə, Səlib yürüşü bu proqress 

əsrinə layiqdir».  

II Leopold Konqoda yerli əhaliyə qarşı hər cür vəhşiliyə əl atırdı.1891-ci ildən 

başlıca sənaye sahəsi olan yabanı rezin istehsalı burada çox gəlirli bir işə çevrildi. Təbii 

kauçuku – heveya ağacının şirəsini yığmaq üçün cəlb edilən zəncilərdən gündəlik 

normanqı yerinə yetirməyənlərin sağ qolu kəsilirdi. Bir müddətdən sonra qolları 

kəsilmişlərin saı həddən çox artdqda, bu qayda ləğv edildi, başqa cəza növləri işə 

salındı. 1904-cü ildə rezin istehsalında yerli əhali ilə pis davranış Leopoldun fərdi idarə 

etməsinin tənəzzülə uğramasına səbəb oldu. Böyük Britaniya ABŞ-la birlikdə “rezin 

vəhşiliyni” aradan qaldırmaq üçün Belçikaya təzyiq göstərdilər ki, Konqo dövlətini 

özünə birləşdirsin. Zəncilərə qarşı pis münasibət bununla bitmirdi. Belçikanın paytaxtı 

Brusseldə qara dərililər üçün heyvanxana tipli xüsusi sərgi yaradılmışdı, zəncilər vəhşi 

heyvanlar kimi dəmir qəfəslərdə nümayiş etdirilirdi. Belçikalılar ekzotik heyvanlar 

kimi onlara maraqla tamaşa edirdilər. 

Avropa dövlətləri Afrikanın ərazi bölgüsü ilə daha yaxından məşğul olmağa 

başladılar. 1884-cü ildə Almaniya kansleri Otto fon Busmarkın təşəbbüsü ilə Berlin 

Beynəlxalq konfransı keçirildi. 14 dövlət (Avropa dövlətləri və Amerika Birləşmiş 

Ştatları) konfransda Afrikanın ərazi bölgüsünü qanuniləşdirdilər.  

Afria ərazilərinəi ələ keçirəndə avropalılar əksər hallarda aldatmaya və 

hiyləgərliyə əl atırdılar. Axı onların bağladıqları müqavilələri digər tərəfdən tayfa 

başçıları imzalayırdı, onlar isə heç oxumağı da bilmirdilər və çox vaxt sənədin 

məzmununa belə diqqət vermirdilər. Torpağın əvəzində tüzemlər bir neçə butılka cin, 

qırmızı yaylıq və ya müxtəlif rəngdə olan paltarlar alırdılar. Axı bu təcrübədən Şimali 

Amerikada hindu torpaqlarını ələ keçirmək üçün hələ hollandlar və ingilislər geniş 

surətdə istifadə etmişdilər. İndiki Nyu-Yorkdakı Manhetten adasını hollandlar 

hindulardan 60 quldenə və ya 24 dollara almışdılar. Avropalılar hinduları içirib sərxoş 

edir və belə vəziyyətdə onlar hər cür ədalətsiz sövdələşmələrə razılıq verirdilər. 

Hinduların mədəsində spirti parçalayan ferment olmadığından (Qrenlandiya 

eskimoslarının bədənində də eyni ferment defisiti mövcuddur), onlar azacıq spirtli içki 

---