14
O‘zbek tilshunosligida olmoshlarning o‘rganilishi va uning so‘z
turkumlari
tizimida tutgan o‘rni, tarixiy shakllari, olmoshlarning o‘ziga xos xususiyatlari,
tabiati, badiiy matnlarda uchrashi ayrim maqolalarda ham o‘z ifodasini topgan.
M.Asqarova,
S.Ibrohimov,
G‘.Karimov,
S.Muhamedov,
M.Temirova,
B.Ubaydullayev, U.Sharipova, Q.Mahmudov, H.Hojiyeva, D.Hakimova kabi
tilshunoslarning maqolalari shular jumlasidandir.
3.
Olmoshlarning ayrim turlarining stilistik xususiyatlari yuzasidan fikr
bildirilgan yoki ma’lum darajada yoritilgan asarlar.
Bu
ishlar sirasiga
R.Qo‘ng‘urov
S.Karimov, B.Isabekov, T.Akramov va N.Fozilovalarning
maqolalari kiradi. Jumladan, R.Qo‘ng‘urovning «Olmosh stilistikasiga doir
ayrim mulohazalar» nomli maqolasida kishilik, ko‘rsatish, so‘roq, belgilash,
gumon olmoshlarining uslubiy xususiyatlari, ularning asosiy ma’nolari bilan bir
qatorda qo‘shimcha ma’nolar kasb etishi, bunday holat esa badiiy-estetik
vazifani bajarishga xizmat qilishi ko‘rsatib berilgan.
O.Yusupovaning “O‘zbek tilida olmoshlarning funksional-stilistik
xususiyatlari” nomli dissertasiyasi o‘zbek tilshunosligida
olmoshlarning tutgan
o‘rni ularning funksional-stilistik xususiyatlarini tahlil etgan.
M.Hamroyevning “Hozirgi o‘zbek tilidagi ko‘rsatish olmoshlarining
funksional - semantik xususiyatlari” nomli monografiyasi hozirgi o‘zbek tilidagi
ko‘rsatish olmoshlariga bag‘ishlangan bo‘lib, unda olmoshning bu turi yangicha
nuqtai nazar bilan talqin qilingan.
Ma’lum bo‘ldiki, o‘zbek tilshunosligida mustaqil so‘z turkumlaridan
sanaladigan olmoshlar yuzasidan bir qator ishlar amalga oshirilgan. Ularda
olmoshning turlari aniqlangan, ma’noviy xususiyatlari yuzasidan kuzatishlar olib
borilgan, mazkur so‘z turkumini yaxlit hodisa sifatida tadqiq etish yo‘llari
ko‘rsatib berilgan.
Keyingi yillar adabiyotlarda maqola va monagrafiyalarda
olmoshlarning
leksik- semantik, grammatik xususiyatlari, imkoniyatlari kengroq ochilib,
turli
atamalar bilan ham (“ichi bosh so‘zlar, ishora so‘zlar”) atalib kelinadi. Masalan,
R.Sayfullayev, A.Mingliyev va boshqalar tomonidan chiqqan “Hozirgi o‘zbek
15
adabiy tili” kitobida quyidagi fikrlar keltirilmoqda. “Ma’lumki, so‘zlar ma’noviy
belgisiga ko‘ra uch turga bo‘linadi”
a)
Mustaqil ma’noli so‘z (fe’l, ot, sifat, son, ravish, taqlid);
b)
Bo‘sh-ishora ma’noli so‘z (olmosh);
c)
Yordamchi ma’noli so‘z (ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama, ko‘makchi
fe’llar).
“Ishoraviylik” ramzi bilan ataluvchi olmosh boshqa leksemalardan ajralib
turadi. O‘zbek tilshunosligida olmoshning doirasi va vazifasi zo‘rma-zo‘rakilik
bilan ancha chegaralanib “ot, sifat, son o‘rnida qo‘llanuvchi so‘z” sifatida o‘ta
tor tushunilgan. Vaholanki, bu bilan olmoshning nafaqat ot, sifat, son, balki fe’l,
ravish, taqlid, undov, gap va hatto matnni almashtira olish, ularga ishora etish
xususiyatlari hisobga olinmagan. Darslikda yuqoridagi fikrlar isbotlanib,
men,
sen, u, biz, siz, ular
shaxsga
kim, nima, bu, ana, mana bu
kabi
olmoshlar
predmetga,
qanday, shunday, bunday kabilar belgiga, buncha, shuncha, qancha
kabilar miqdorga,
qachon, qachon paytga, qayer o ‘ringa, shunday bo‘lmoq,
qanday qilmoq
kabi harakat-holatga ishora qilish aytiladi. Hech bir so‘zni
almashtirmasdan kelishi ham misollar yordamida berilgan.
Kim mehnat qilsa, u
rohat topadi. Men kecha keldim. Sen buni bilasan. Nima qilsam ham men o ‘zim
bilaman. Hamma mehmonlar biznikida. Barcha mushkulotlar oson bo‘ldi
kabi
gaplarda kishilik, belgilash, o‘zlik olmoshi hech bir so‘zni almashtirmagan.
Fikrlardan ko‘rinadiki, olmosh hamma vaqt ham qandaydir bir so‘zni
almashtirib, uning o‘rnida kelavermaydi. Bu holat ham olmoshlarning o‘ziga xos
leksik-semantik xususiyatlarini ifodalaydi. Shu o‘rinda
yana bir narsani aytib
o‘tish kerakki, arab tilshunosligida olmosh alohida so‘z turkumida berilmagan,
balki har bir so‘z turkumi ichida “yashirin ma’noli so‘z”, zamirlar sifatida
alohida guruhlarga ajratilgan. Masalan, kitob, daftar aniq ma’noli ot bo‘lsa, men,
sen, kim yashirin ma’noli ot (zamir ot) dir. Yoki oq, qizil, chiroyli ma’lum
ma’noli sifat hisoblansa, bunday, shunday, kabilar “zamir sifat”dir
19
.
Dostları ilə paylaş: