Hisse 01 uz qabigi

Texnoloji proseslərin modelləşdirilməsi 

 

247 

 

 

sibəti  müəyyən  dəqiqliklə  təsvir  edən  riyazi 

asılılıqlar  nəzərdə  tutulur.  Riyazi  modellərin 

işlənməsində  obyektlərn  təsviri  üçün  müxtəlif 

riyazi vasitələrdən  (çoxluqlar nəzəriyyəsi, qraf 

nəzəriyyəsi, ehtimal nəzəriyyəsi, riyazi məntiq, 

riyazi  proqramlaşdırma,  diferensial  və inteqral 

asılılıqlar və s.) istidafə edilir.   

Struktur,  məntiqi  və  kəmiyyət  xassələri  sə-

viyyəsində  işlənən  riyazi  modellər  konkret 

forma  alır.  Məsələn,  müxtəlif  emal  növləri 

üçün  kəsmə  sürətinin  seçilməsinə  təsir  edən 

parametrlər çoxluğunu aşağıdakı şəkildə təsvir 

etmək olar: 

   

M

v

  =  {Ta,  m,  t,  s,  d,  В,  с

v

,  k

v

,  х

v

,  у

v

,  z

v

,  r

v

},     

(1) 

 

burada:  T

a

-alətin  davamlığı,  dəq;  m  -  alətin 

nisbi 

davamlığının 

göstəricisi; 

t-kəsmə 

dərinliyi, mm; s-veriş, mm/dəq; d-emal olunan 

səthin  diametri  və  ya  alətin  diametri;  В  -emal 

olunan səthin eni, mm; с

v

 - emal şəraitini təsvir 

edən  əmsal;  k

v

  –  kəsmə  sürətinə  düzəliş 

əmsalı; х

v

, у

v

, z

v

, r

v

 - üstlü əmsallardır. 

Yuxarıda  göstərilən  parametrlər  və  kəsmə 

sürəti v arasındakı məntiqi münasibət belə fadə 

olunur: 

 

 

 

 

 

 

(2) 

 

 

 

 

 

 

  

Burada T

a

, m, с

v

 və k

v

 həmişə həqiqi qiymətlər 

alır,  digər  parametrlər  isə  kəsmə  ilə  emal 

üsulundan asılıdır. 

Parametrlər  arasında əlaqə həqiqi  və məntiqi 

qiymətləri nəzərə almaqla bu şəkildə ifadə olu-

nur: 

xarici yonmada 

 

  

 

 

 

 

(3) 

 

 

burğulamada 

 

 

 

 

 

 

(4)  

 

Riyazi  modellərə  dəqiqlik,  iqtisadi  və 

universallılıq  baxımından  yüksək  tələbatlar 

qoyulur.  İqtisadi  göstərici  maşınla  hesablama 

vaxtı  ilə  qiymətləndirilir.  Modellərin  univer-

sallılıq  dərəcəsi  onların  tətbiq  olunduğu    araş-

dırılan  texnoloji  proseslərin  və  elementlərinin 

sayı  ilə  ilə  xarakterizə  olunur.  Riyazi  model-

lərin  qeyd  olunan  göstəriciləri  çox  vaxt  bir-

birinə  zid  tələbatlar  yaradırlar.  Ona  görə  də, 

uğurlu kompromis qərarların qəbulu vacibdir. 

Nəzəri  modellər  qanunauyğunluqların  araş-

dırılması  nəticəsində  işlənir.  Formal  model-

lərdən  fərqli  olaraq  onlar  böyük  parametr  dia-

pazonu  üçün  tətbiq  olunur  və  daha  universal 

olur.  Nəzəri  modellər  xətti  və  qeyri-xətti,  də-

yişən  parametrlərin  aldığı  qiymətlərin  çox-

luğundan  asılı  olaraq  isə  kəsilməz  və  diskret 

olaraq  fərqlənirlər.    Texnoloji  layihələndirmə 

zamanı  ən  geniş  yayılmış  diskret  modellərdir. 

Həmçinin  dinamik  və  statik  modellər  fərq-

ləndirilir.  Çox  vaxt  texnoloji  proseslərin  mo-

delləşdirilməsində  prosesin  inersiyasını  nəzər-

dən atan statik modellərdən istifadə edilir. 

Konkret  hal  üçün  riyazi  modelləşdirmənin 

seçilməsi  onun  texnoloji  məvhumu,  texnoloji 

informasiyanın  təqdim  forması  və  ümumi  təd-

qiqat  məqsədi  ilə  müəyən  olunur.  Prosesin 

riyazi modeli ümumi şəkildə belə ifadə olunur: 

 

F = f(x,y). 

 

Burada:  x-  idarə  olunan  dəyişən;  у  -idarə 

olunmayan 

dəyişən; 

F 

— 

effektivlik 

gözləməsidir. 

 

Modelə daxil olan məhdudiyyətlər  φ(х, у)=0 

şəklində  olur.  Model  üçün  həllər  F  funk-

siyasının  optimal  qiymətini  (maksimum  və  ya 

minimum) təmin edən x qiymətlərinin tapılma-

sından  ibarətdir.  Məsələnin  mürəkkəbliyindən 

asılı  olaraq  modellərin  qurulması  üçün  müx-

təlif üsullardan istifadə olunur.  Çox vaxt daha 

dəqiq  modellərin  işlənməsi  ön  planda  durur. 

Bir  tərəfdən  daha  asan  hesabi  nəticə  əldə 

etməyə  imkan  verən  modellərin  işlənməsi, 

digər tərəfdən isə yüksək dəqiqlik tələb olunur. 

Modelləri  sadələşdirmək  məqsədilə  dəyişən-

lərin  sayı  azaldılır,  dəyişənlər  arasındakı 

funksional  asılılıq  dəyişdirilir  (məsələn:  xətti 

aproksimasiya),  məhdudiyyətlər  dəyişdirilir  

(onların  modifikasiyası).  Modellər  texnoloji 

tapşırıqların  strukturunu  araşdırmaq  üçün 

effekiv  vasitə  sayılır  və  yeni  strategiyaların 

işlənməsi üçün zəmin yaradır.

  

y

x

m

u

v

v

S

t

T

k

C

v

=

y

m

u

z

v

v

S

T

d

k

C

v

=

)]

(

)

(

)

(

)

[(

v

v

v

v

v

u

r

B

z

d

y

s

x

t

k

c

m

T

v

∧

∨

∧

∨

∧

∨

∧

⋅

⋅

∧

∧

∧

=

∧

---