Tərtibat
262
versal olurlar. Buraya həm də hazır hissələr və
düyümlərdən yığılmış universal –yığma tərti-
batları daxildirlər. Aqreqatlaşdırılmamış tərti-
batlar isə əksinə olaraq xüsusi təyinatlı hissə və
düyümlərdən təşkil olunur.
İstehsal vasitəsi olan, adətən metalkəsən
dəzgahlarda pəstahların bərkidilməsi üçün isti-
fadə edilən mexanizmlər tərtibatlar adlansa da
istehsalın digər sahələrində də bu anlayışa rast
gəlinir. Məsələn qaynaq, yığma, nəzarət, sın-
aq və s. tərtibatlar da mövcuddurlar (şəkil 2).
Dəzgahlarda istifadə edilən tərtibatlar üzə-
rində →pəstahın bərkidilməsi üçün vasitələr
bərkidlmiş gövdədən ibarət olub, pəstahın
etibarlı bərkidilməsinə imkan verir. Bu tərti-
batlar digərlərindən fərqli olaraq alət və
dəzgah arasında qapayıcı bənd rolunu oyna-
dığından kəsmə zamanı yaranan qüvvə və
dinamiki proseslər bir başa ona da təsir edirlər.
Bu baxımdan dəzgah tərtibatlarının dəqiq və
sərt hazırlanması əhəmiyyətlidir.
Şəkil 1. Pəstahın dəzgahda bərkidilməsi üçün
tərtibat
1-sıxıcı lövhə, 2-pəstah, 3-dayaq vinti, 4-bucaq, 5-
təyinedici bolt, 6-qayka, 7-sürüşən oymaq, 8-sıxıcı
çivi, 9-gövdə elementi, 10-yaylı bolt, 11-dayaq
lövhəsi, 12-yay, F
s
-sıxıcı qüvvə, F
d
-dayaq qüvvəsi,
M
s
- sıxıcı moment
Texnoloji proseslərdə tətbiq olunan tərtibat-
ların funksiyaları aşağıdakı kimi fərqləndirilir:
uzunmüddətli emal tapşırığı üçün birdəfəlik və
təkrar olunan emal tapşırıqları üçün daimi.
Birinci halda hər dəfə pəstah tərtibatda bərki-
dilməli, onun mövqeyi təyin edilməlidir. İkinci
halda tərtibat dəzgahda mövqeləşdirilir və alət
və pəstah arasındakı nisbi vəziyyəti təmin edir.
Bu seriyalı istehsal üçün səciyyəvidir.
Şəkil 2. Qaynaq üçün tərtibat
1-dönəbilən sıxıcı lövhə, 2-qaynaq edilən hissələr,
3-dönən yastıq, 4-gövdə, 5-oturtma çivisi
Bundan əlavə tərtibatlar universal və xüsusi
olaraq iki qrupda birləşdirilirlər. Universal tər-
tibatlar dəzgahın texnoloji imkanını genişlən-
dirməyə xidmət edir. Buraya dönən stol, →pat-
ron, başlıqlar, →məngənə, pəstahın sıxıl-
masının mexanikləşdirilməsi və s. aiddir. Xü-
susi tərtibatlar bir məqsədli olaraq müəyyən bir
əməliyyatın yerinə yetirilməsi üçün layihə-
ləndirilirlər. Bu tərtibatların aid olduğu məh-
sulun istehsalı başa çatdıqdan sonra onların
istehsaldan çıxarılması və utilizasiyası gərək
olur. Belə tərtibatların hazırlanması əmək tu-
tumlu və baha başa gələndir. Xüsusi tərtibat-
ların hazırlanması fərdi halda baş verir. Tətbiqi
isə əsasən iri seriyalı və kütləvi istehsaldır.
Tərtibatların layihələndirilməsi zamanı stan-
dartlaşdırılmış elementlərdən istifadə edilir. Bu
elementlərə (dayaq vinti, yaylı vint, mər-
kəzləyici bolt, dəstək, lövhə və s.) bütün
tərtibatlarda rast gəlmək olur. Tərtibatlarda sı-
xıcı qüvvələrin yaradılması üçün əl və ya avto-
matik idarə ediləbilən pnevmatik, hidravlik və
elektromexaniki işləyən ötürmələrdən istifadə
edilir.
(alm. die Vorrichtung, ingl. Device)
Təyyarə
263
Təyyarə havadan ağır nəqliyyat vasitəsi olub,
havaya qalxmaq üçün konstruksiyasının yarat-
dığı aerodinamik effektdən istifadə edir. Hava
cərəyanı istiqamətində hərəkət zamanı yaranan
qüvvə →hava müqavimətidir. Təyyarələrdə
hərəkət üçün lazımi təkan →daxili yanma mü-
hərrikləri ilə pərlər vasitəsilə və ya →turbin-
lərdə reaktiv şırnaqların köməyi ilə yaradılır.
Cərəyan istiqamətinə perpendikulyar olan hava
komponentləri qaldırıcı qüvvədir. O da
→hava müqavimətindən, uçuş sürətindən,
qanadın səthinin böyüklüyündən, qanadın
maillik bucağından və hava sıxlığından ası-
lıdır. Təyyarə yalnız uçma üçün lazım olan
sərhəd sürətindən yuxarıda uça bilmək qabi-
liyyətinə malikdir. Buna görə də, təyyarə start
zamanı uçuş zolağından yalnız bu sürəti əldə
etdikdən sonra qalxa bilir, enmə zamanı da
eynilə minimal sürət zəruridir. Əslində isə hər
iki halda, qalxma və enmə zamanı sürətlər
üçün lazım olan gücü yaratmaq məqsədilə
daha çox sürətə ehtiyac yaranır.
İlk təyyarənin hazırlanması uzun illər apa-
rılan müşahidə, ideyalar və zəngin mühəndislik
düşüncələrin nəticəsində mümkün olmuşdur.
Texnika zamanının qədəm qoyduğu XIX
əsrdən başlayaraq ayrı-ayrı şəxslər və qruplar
dinamik hava qüvvəsi fenomeni ilə məşğul
olmuşlar və ondan uçmaq üçün istifadə etməyə
çalışmışlar. Bu qüvvədən yelkənli gəmilərdə
və dəyirmanlarda min illər boyu istifadə
olunmasına baxmayaraq, uçmaq elə də asan
həll olunan məsələ deyildi. Ilk zamanlarda
ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən "üzən" gəmilərin
işlənməsi (məsələn Otto Lilientalın tədqi-
qatları) təyyarəqayırmaya təkan vermişdir.
Sonralar artıq yanacaq mühərrikləri ilə işləyən
modellər
sınaqlardan
keçirilir.
Samule
Lanqleyin buxar maşını ilə işləyən təyyarəsi bu
qəbildən idi. İlk mühərrikli, idarə olunan təy-
yarəni Vrayt qardaşları yaradıb (1905) nümayiş
etdirmişlər. Bu maşının işləmə qabiliyyəti
sübut edildikdən sonra bu istiqamətdə bir çox
işlər görülmüşdür. Birinci dünya müharibə-
sində təyyarələrə artan maraq sonralar onların
mülki sahədə tətbiqinə gətirib çıxarmışdır.
1930 -cu ildən başlayaraq təyyarələrin daha
sürətlə uçması ön plana gəlir. Bunun üçün
onun dizaynında çoxlu dəyişikliklər edilir
(məftillər götürülür, qanadlar optimallaşdırılır,
qatlanan şassilər tətbiq olunur, və s.). Xarici
görünüşlə sürəti artırmaq potensialı tükəndikdn
sonra əsas işlər mühərriklərin inkişafına yö-
nəlir. 1930-cu illərin əvvəlində işlənmiş
→turbin mühərriklərinin prototipləri yeni im-
kanlar açırdı. Kiçik həcm və yüksək güc sıxlığı
uçuş saatını dəfələrlə uzatmağa şərait ya-
ratmışdır. Ancaq bu mühərriklərin tətbiqi 50-ci
illərə qədər çəkmişdir. Ondan sonra raektiv
turbinlərin təyyarələrdə tətbiqi sürətlə geniş-
lənmiş, təyyarələrin konstruksiyalarında bir
çox dəyişiklərə gətirib çıxarmışdır. Artıq uzaq
məsafələrə uçmaq problem deyildi.
→Təyyarə qanadları tətbiq sahəsindən və sü-
rətdən asılı olaraq müxtəlif forma və en kəsiyə
malikdirlər. Hava cərəyanını eninə istiqamətdə
idarə etmək və qalxma güvvəsini artırmaq
üçün qanadların qabaq və arxa tərəfində yer-
ləşən
avarlar
müxtəlif
modifikasiyaların
işlənməsinə imkan yaradır.
Sürəti 700 km/saat-dan aşağı olan təyya-
rələrin qanadları nazik profilli düz, en kəsiyi
isə trapesiya, düzbucaqlı və ya başqa elliptik
formada ola bilir. Sürət artdıqca, bu günkü təy-
yarələrdə olduğu kimi qanadın aparıcı və yö-
nəldici səthlərinə əyrilik verilir. Daha yüksək
sürətlərdə (səs sürətindən yuxarıda) uçan
təyyarələrdə qanadlar qalın və çevik formada
hazırlanır.
Müasir təyyarələrin gövdələri əsasən yüngül
materiallardan düzəldilir. Şassi, mühərrik, bər-
kidici hissələr yüksək legirli poladlardan, nadir
hallarda
isə
titandan
hazırlanırlar.
Son
zamanlar təyyarələrdə yeni gövdə materialı
kimi lifli fazası möhkəmləndirilmiş birləşmə
materialları tədqiq olunur. Belə material kimi
karbon, kevlar, karbon lifli möhkəmləndirilmiş
süni materialı və b. göstərmək olar.
Şəkil 1-də idarəedici avarla işləyən sərnişin
təyyarəsi sxematik təsvir edilmişdir. Təyya-
rənin havaya qalxmasına aerodinmaik profilə
malik olan qanadlar xidmət edir. Qanadların
arxa hissəsində yerləşən sağ və sol eninə
avarların kombinasiyası sayəsində təyyarəni öz
oxu boyunca fırlatmaq (məhud) və bununla
onu hərəkət müstəvisində (şaquli ox ətrafında)
sağa və ya sola döndərmək olur. Təyyarənin
qalxma bucağını, həmçinin onun eninə ox bo-
yunca havada vəziyyətini idarəetmək üçün
stabillədirici
quyruqdan
istifadə
olunur.