Təyyarə
264
Şəkil 1. Sərnişin təyyarəsi
Quyquğun arxasında olan (hər iki tərəfdə)
avarları aşağı və ya yuxarı döndərməklə təy-
yarəni yuxarıya və ya aşağıya hərəkət
etdirmək mümkündür. Yelkən təyyarənin
arxa hissəsində yerləşir və o təyyarənin
şaquli ox ətrafında döndərilməsi zamanı
köməkçi rolunu oynayır. Ondan, qalxma və
enmə zamanı təyyarədə yan tərəfdən təsir
edən hava cərəyanının təsirini stabilləş-
dirmək üçün də istifadə olunur. Trim avar-
larının məqsədi müxtəlif uçuş situasiyasında
yelkəndə və kürəklərdə yaranan qüvvələri
neytrallaşdırmaqdan
ibarətdir
(məsələn:
sürətdən asılı olaraq hündürlük kürəyinin
müxtəlif vəziyyətlərini). Təyyarə müəyyən
bucaq altında manevr etdikdən sonra
idarəedici dəstəyinin sıfır halına gətrilməsinə
baxmayaraq momentlər yaranır ki, bu da
təyyarənin stabil uçmasına mane ola bilər.
Trim avarlarını əvvəlcədən aerodinamik saz-
lamaqla bu momentləri kompensasiya etmək
mümkündür. Onun effekti sürətdən asılı olaraq
dəyişir.
(alm. das Flugzeug, ingl. Aircraft)
Təyyarə qanadı təyyarənin havaya qalxma-
sına xidmət edən təyyarə hissəsidir. Onun en
kəsiyinin
cərəyan
istiqamətində
forması
təyyarənin hər hansı bir tapşırığa uyğun
gəlməsini müəyyən edən əsas amildr. Qanadın
profili qalınlıq və qalınlığın paylanması, qaba-
rıqlıq və qabarıqlığın paylanması, əyriliyin
axını, uc radiusu (burun radiusu da deyilir) və
arxa tilin bucağı ilə səciyyələndirilir. Proflin
xassələri (qalxma gücü, müqavimət və
moment) hava kanalında qanadın maillik buca-
ğından asılı olaraq müxtəlif Reynold və Max
ədədlərində ölçüsüz köməkçi parameter kimi
təyin edilir və polyar diaqramda (müqavimət
və momentin qalxma gücündən asılı olaraq) və
ya da qalxma bucağından, Max ədədindən,
Reynold ədədindən və s. asılı təsvir olunur.
Tətbiq sahəsindən və profil xassələrinin
vacibliyindən asılı olaraq qanadın profili seçi-
lir. İnduksiya olunmuş müqavimət üçün imkan
daxilində qalın, səs sürətinə yaxınlaşdıqca isə o
nazik olmalıdır. Əgər aşağı qiymətdə uzununa
momentə ehtiyac yaranarsa onda qabarıqlıq
imkan daxilində qabaqda, yüksək Max ədədini
əldə etmək üçün isə o, nisbətən arxa hissədə
yerləşdirilir.
Şəkil 1. Qalxma qüvvəsinin Max-ədədindən asılılığı
Sıxılmış hava və bununla gücün paylanması
qanadın konturu və maillik bucağı ilə təyin
olunur. Bucaqdan asılı olaraq yaranan güc
konturdan asılı olan qüvvə ilə cəmlənir. Mail-
lik bucağının təsirini nəzərə almaqla qalxma
qüvvəsinin paylanmasını potensial burulğanın
köməyi ilə hesablamaq olur. Arxa burulğan
qabaqdakının yerində yüksək hava cərəyanı,
qabaqkı isə arxadakının yerində hava axınını
zəiflədir. Nəticədə çıxış tilində sonsuzluğa
cəhd edən təpəyə malik qalxma qüvvəsi
paylanır və arxa tildə sıfıra yaxınlaşır.
Səs sürətinə yaxınlaşdıqca qanadın səthinə
düşən təzyiq və eyni zamanda qalxma qüvvəsi
təqribi olaraq
Təyyarə qanadı
265
2
1
1
M
−
faktoru ilə artır (burada M-Max ədədidir).
Qalxma qüvvəsi qalxma bucağından asılı
olaraq böyüyür. Bu kritik sürətə, yəni səs
sürətinə qədər baş verir (şəkil 1).
Son illər kritik profilləri araşdırmağa maraq
daha da artıb. Qanadın buraxılabilən qalınlı-
ğında və Max qiymətində sərnişin təyyarələrin
iqtisadi səmərəliliyini artırmaq mümkündür.
Səs sürətindən yuxarıda istifadə olunan təy-
yarələrdə uc hissəsində böyük radiusa və səthi
kiçik əyrilik radiusuna malik qanadlar tətbiq
olunurlar. Bu isə öz növbəsində adi qanadlara
nisbətən aşağı səthin daha çox əyilməsini tələb
edir ki, nəticədə qalxma qüvvəsi aşağı düşür.
Qanadın arxa hissəsində alt səthə verilən
böyük radius əlavə qalxma qüvvəsi yaratmaqla
yuxarıda qeyd olunan çatışmamazlığı aradan
qaldırır. Şəkil 2-də səs sürətindən yuxarıda tət-
biq olunan təyyarə qanadlarının profilləri
göstərilmişdir.
Şəkil 2. Səciyyəvi təyyarə qanadları
d-profilin qalınlığı, t-profilin uzunluğudur
(alm. der Flügelprofil, ingl. Airfoil)
Təzyiq altında tökmə əlvan metal və xə-
litələrin dəfələrlə istifadə olunan metal qəlib-
lərdə böyük təzyiq altında sürətlə tökülmə-
sidir. Bu üsulla hidravlikada istifadə olunan
hissələr, →mühərrik hissələri və s. hazırlanır.
Proses tökmə maşınlarında isti və ya soyuq ka-
meralara malik qəliblərdə aparılır (şəkil 1).
Şəkil 1. Təzyiq altında tökmə
a-isti kamerada tökmə, b -d-soyuq kamerada tökmə,
b-tökmə kamerasını doldurulması, c-porşenlə sıxma,
d-töküyün xaric edilməsi, 1-qəlib, 2-tökmə porşeni,
3-ərinti tigeli, 4-tökmə çəni, 5-itələmə, 6-hərəkətli
qəlib hissəsi, 7-tərpənməz qəlib hissəsi, 8-tökmə
kamerası, 9-tökmə porşeni, 10-tökük, 11-ərinti qa-
lığı
Qəliblər tökmə zamanı yaranan istiliyə və
təzyiqə tab gətirmək üçün poladdan hazırlanır.
Qəlibin daxili boşluğunun forması bərkimədə