Hisse 01 uz qabigi

Tökmə 

 

280 

 

zamanı  baş  verir.  Alınmış  metal  çubuq    lazım 

olan  uzunluqda  doğranır.  Çoxlu  sayda  diyir-

cəklərə  malik  müasir  qurğularda  diametri  500 

mm-ə  qədər  olan  məmulu  hazırlamaq  müm-

kündür.  Bu üsulla alınan dəmir əsaslı töküklər 

hidravlika  və  təzyiq  altında  işləyən  hissələrin 

hazırlanması üçün əvəzolunmaz materialdır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil  1.  Düz  və  qövsi  axın  xəttinə  malik  fasiləsiz 

tökmə qurğusunun sxemi 

1-çalov,  2-paylayıcı,  3-ilkin  soyutma  sisteminə  ma-

lik  kokil,  4-əyilmə  zonası  sonrakı  soyutma  sistemi 

ilə,  5-diyircəkli  ötürmə,  6-ötürmə  və  düzəltmə,  7-

doğrama  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    

Şəkil 3. Tökmə sisteminə malik tökük 

1-tökmə  kasası,  2  -  şaquli  qidalandırıcı,  3-

posatutucu, 4,5-üfüqi qidalandırıcı, 6-tökük 

 

Metalların 

qeyri 

metaldan 

hazırlanmış 

qəliblərə  və  kokillərə  tökülməsi  zamanı  maye 

axınının  qanunauyğunluqlarına  riayət  etmək 

lazımdır.  Qum  qəliblərə  tökmədə  tökmə 

sistemi aşağıdakılardan ibarətdir: tökmə kasası, 

şaquli  qidalandırıcı,  posatutucu,  üfüqi  qida-

landırıcı (şəkil 3). Bu hissələrin ölçülərinin tə-  

yini 

zamanı  töküyün 

materialı, 

qəlibin 

stabilliyi və tökmə müddəti nəzərə alınmalıdır. 

Bu hesabatların kompyuterin köməyi ilə aparıl-

masına  baxmayaraq,  hələ  də  optimallaşdırma 

təcrübi  yollarla  əldə  edilmiş  biliklərsiz  ötüşə 

bilmir. Töküklərin keyfiyyətinə artan tələbatlar 

onların  hazırlanmasının  qəlibin  erroziyası  za-

manı  ayrıla  biləcək  qeyri  metal materiallardan 

həmçinin  metallurji  hazırlama  zamanı  əmələ 

gələn  reaksiya  məhsullarından  azad  olmasını 

tələb edir. Bunun üçün süzgəclərdən və xüsusi 

tökmə  çalovlarından  istifadə  olunur.  Müasir 

tökmə  qurğularında  tıxaclı  çalovlardan  da 

istifadə olunur.   

 

(alm. das Gießen, ingl. Casting) 

 

Tökmə  modeli  hazırlanacaq  qəlibin  daxilində 

töküyün həndəsi formasına uyğun boşluğun əl-

də olunmasına imkan verən tərtibatdır. O, qəlib 

hazırlamasında model komplektinin tərkib his-

səsidir.  Tökmə  modelləri  həndəsənin  mürək-

kəbliyindən  asılı  olaraq  ayrılabilən,  yəni  bir 

neçə  hissədən  ibarət  ola  bilir.  Sadə  hissələrin 

qəlibləri  üçün  bütöv  modellər  tətbiq  olunur.  

Fərdi  istehsalda  modellər  ağacdan  və  plast-

masdan hazırlanır  (şəkil  1).  Seriyalı istehsalda 

metal  modellərin  tətbiqinə  də  rast  gəlinir. 

Muasir  tökmə  istehsalında  bu  modellər 

→frezləmə  əməliyyatının  köməyi  ilə  emal 

edilir.  Əriyən  modellərlə  tökmədə  (→dəqiq 

tökmə) modellər mum, penoplast və ona oxşar 

materiallardan hazırlanır.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil  1.  Ağacdan  hazırlanmış  və  səthi  rənglənmiş 

tökmə modeli 

 

(alm. das Gießmodel, ing. Casting model )

---

Tökmə prosesinin simulyasiyası 

 

281 

 

 

Tökmə  prosesinin  simulyasiyası  əsasən  tök-

mədə  metalın  bərkiməsi  prosesini  əhatə  edir. 

Qara  və əlvan  metalların tökülməsində  qəlibin 

dolması  və  ərintinin  bərkiməsi  kompyüter 

proqramlarının  köməyilə  vizuallaşdırılır.  Son 

zamanlar  EHM  texnikasının  sürətlə  inkişafı 

tökmədə  baş  verən  proseslərin  →sonlu 

elementlər  üsulu  ilə  hesablanmasına  və  qısa 

zamanda  təsvirinə  şərait  yaradaraq  tökmə 

mütəxəssisləri üçün planlama mərhələsində bir 

köməkçi alət kimi yarayır.   

→

Simulyasiya  real  prosesin  fiziki  modellər 

əsasında  təsviridir.  Simulyasiya  proqramında 

bütün  fiziki  qanunauyğunluqlar  prosesin  sər-

həd  şərtlərini  nəzərə  almaqla  bir  riyazi 

modelldə cəmləşdirilir və kompyüterin köməyi 

ilə  emal  olunur.  Bu zaman tökmədə  baş  verən 

bütün  proseslər  fiziki  olaraq  dəqiq  nəzərə 

alınır.  Tökmə  və  bərkimə  proseslərinin 

simulyasiyası  üçün  tətbiq  olunan  proqramlar   

iki qrupa bölünür: ümumi fiziki simulyasiya və 

prosesyönümlü proqramlar.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. Qəlibin dolmasının simulyasiyası 

 

Ümumi  fiziki  simulyasiya  elmi  məqsədlərə 

yönəlmiş  proqramlar  dəsti  olub,  bütün  maye 

axma  və  istilik  proseslərinin  simulyasiyasına 

imkan  verən  açıq  struktura  malikdir.  Simul-

yasiya  zamanı  sərhəd  şərtlərinin  dəqiq  müəy-

yən  olunmasında  fiziki  qanunauyğunluqların 

düzgün  qiymətləndirilməsi  böyük  rol  oynayır. 

Bu proqramların praktikada qoyulmuş məsələ-

lərin  həlli  üçün  tətbiqi  onların  lazımi  infor-

masiya  ilə  doldurulmasını  tələb  edir  ki,  o  da 

çox vaxt böyük əmək tələb edir.  

Prosesyönümlü  proqramlar  adətən  konkret  

tətbiq  sahələri  üçün  nəzərdə  tutulur.  Onların 

tətbiqi  fiziki  qanunauyğunluqlar  haqqında 

nisbətən  az  bilik  tələb  edir.  Ona  görə  də,  belə 

sistemlər  tökmə  mütəxəssisləri  tərəfindən 

asanlıqla  tətbiq  olunur.  Hal-hazırda  qəlibin 

dolması və bərkimənin simulyasiyası üçün isti-

fadə  olunan  proqramlar  prosesyönümlüdürlər. 

Simulyasiyanın  əsasında  duran  maye  axma  və 

istilik  proseslərinin  modelləşdirilməsi  diferen-

sial tənliklərlə ifadə olunur. Bu tənliklərin həlli 

üçün müxtəlif riyazi üsullardan istifadə olunur. 

Ən  tanınmış  üsul  →sonlu  fərqlər  və  →sonlu 

elementlər  üsuludur.  Keçmişdə  tökmə  pro-

seslərinin  simulyasiyası  üçün  sonlu  fərqlər 

üsulundan  daha  çox  istifadə  olunmuşdur.  Son-

lu elementlər üsulunün üstün cəhəti ondan iba-

rətdir  ki,    kompleks  həndəsəyə  malik  hissələr 

kiçik sayda elementlərlə təsvir oluna bilir.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 2. Töküyün bərkiməsinin  simulyasiyası 

 

Simulyasiya proqramlarına ümumiyyətlə aşa-

ğıdakı tələbləri qoyurlar: 

 

Hesablama  bazası  kimi  prosesi  təsvir 

edən fiziki düsturların tətbiqi, 

 

Tökmə üçün xüsusi parametrlərin tətbiqi, 

 

Bütün iştirak edən materialların termo-fi-

ziki verilənlərinin təyini və nəzərə alınması, 

 

Prosesin modelləşdirilə bilməsi, yəni pro-

sesin  və  sərhəd  şərtlərinin  dəyişdirilə  bilin-

məsi, 

 

Simulyasiyada  tökmə  texnikası  üçün 

vacib meyyarların daxil edilməsi, 

 

CAD  sisteminin  verdiyi  həndəsi  verilən-

lərin tam  şəkildə tətbiqi, 

 

Digər  proqramların  tətbiqi  üçün  xüsusi 

interfeysə malik olması, 

---