Torna əməliyyatının simulyasiyası
278
Onun qiyməti sınaqlar yolu ilə əldə olunmuş
yeyilmə sürəti v
c
, normal gərginlik və xüsusi
material sabiti əsasında təyin olunur. Şəkil 1-
də torna əməliyyatında alətin yeyilməsinin
simulyasiyanın prinsipial ardıcıllığı göstəril-
mişdir. Birinci və ikinci mərhələdə stasionar
hala təsir edən termo-mexaniki yük kollektivi
hesablandıqdan sonra, üçüncü mərhələdə
yuxarıda qeyd olunmuş üsulla dW/dt təyin
olunur. Sonuncu, dördüncü mərhələdə yeyil-
miş alətin konturunda sonlu elementlər üsulu
ilə yaradılmış düyünlər yeyilmənin həcminə
uyğun sürüşdürülür. Bu dörd pilləli tsikl ve-
rilmiş yeyilmə həddi əldə olunana qədər
davam etdirilir.
(alm. die Simulation des Drehprozesses, ingl.
Simulation of the turning process )
Torna dəzgahı simmetrik frılanma səthlərinə
malik maşın hissələrinin mexaniki emalında
tətbiq olunur. Hissə baş hərəkəti, alət isə veriş
hərəkətini icra edir. Veriş kəsmə istiqamətinə
perpendikulyar müstəvidə baş verir. Şəkil 1-də
veriş istiqamətindən asılı olaraq uzununa,
eninə və kontur torna əməliyyatları təsvir olun-
muşdur.
Şəkil 1. Torna əməliyyatlarının verişdən asılı olaraq
bölünməsi
Torna dəzgahlarının uzununa verişli, mər-
kəzləyici, universal, emal-mərkəzləri, revolver,
köçürmə, karusel, vertikal, eninə verişlə,
xüsusi kimi növlərə bölünməsi baş oxun
vəziyyəti, avtomatlaşdırma dərəcəsi, idarə-
etməni növü və kinematikası, həmçinin əsas
şpindellərin sayından asılı olaraq aparılır.
Bütün torna dəzgahları ümumi əlamətə
malikdirlər. Onlar supportların hərəkətini
təmin edən yönəldiciləri öz üzərinə götürən
gövdə, əsas şpindelin oturduğu yastıqlar və baş
ötürmə mexanizminə malikdirlər. Gövdələr
üfüqi, şaquli və maili işçi səthlərinə malik
olurlar. Maili gövdələr avtomatlaşdırılmış
istehsalda yonqarın asan nəqlinə imkan verir
və işçi sahəyə girişi asanlaşdırır.
Şəkil 2. CNC idarəetmə sisteminə malik torna
dəzgahı
Müasir torna dəzgahları pəstahın oxuna
nisbətən istənilən bucağı alan bir neçə fırla-
dılabilən alətlərlə (burğu, frez) təchiz olunur-
lar. Dəzgahların malik olduqları revolver baş-
lıqları və alət maqazinləri bir-birinin ardınca
çoxlu sayda alətlərin ardıcıl olaraq
kəsmədə iştirakını mümkün edirlər.
Keçmişdə əl ilə idarə olunan
dəzgahları indi NC və ya CNC ilə
idarə olunan dəzgahlar əvəz etmişdir.
Şəkil 2-də CNC ilə idarə edilən maili
torna dəzgahı göstərilmişdir. X və Z
oxlarının rəqəmli idarəsi, şpindelin
baş hərəkəti ilə birlikdə fırlanan
alətlərə malik dəzgahlarda mürəkkəb
həndəsi formaya malik pəstahların
emalına şərait yaradır.
Avtomatlaşdırılmış
istehsalda
→frontal
torna dəzgahları işlənmişdir. Bu dəzgahlarda
robotların tətbiqi mümkündür.
(alm. Drehmaschine, ingl. Lathe)
Torna-frezləmə əməliyyatı dairəvi en kəsiyə
malik hissələrin torna dəzgahında frez aləti ilə
mexaniki emalı üsuludur. Burada
→
torna və
frezləmə əməliyyatlarının prinsipləri kombinə
Tornap-frezləmə əməliyyatı
279
olunur (şəkil 1).
Torna dəzgahında bərkidilmiş hissə yan tə-
rəfdən, pəstahın oxuna perpendikulyar yer-
ləşmiş →frez başlığı ilə frezlənir. Üstün cəhəti
yonqarın təminatlı qırılması və hissənin kiçik
dövrlər sayında yüksək məhsuldarlığa malik
olmasıdır. Bundan əlavə en kəsiyi dairəvi
olmayan hissələrin də məhsuldar hazırlanması
mümkündür.
Kəsmə sürəti əsasən frez başlığı tərəfindən
yaradılır. Prinsipial olaraq alətin və hissəinin
frılanma oxlarının vəziyyətinə görə iki kəsmə
sxemi movcuddur: ortoqonal və oxları paralel.
Birinci halda alətin fırlanma oxu pəstahın
fırlanma oxuna perpendikulyar yerləşir ki, bu
halda frez başlığının tilləri yalnız periferiya
üzrə kəsə bilir. Oxları paralel torna-frezləmədə
isə emal payı yalnız alətin dişlərinin yan tərəfi
ilə çıxarılır. Alətin və pəstahın ölçüsündən,
emal ediləcək səthin və ya profilin forma-
sından asılı olaraq alət və pəstah arasında olan
bucaq istənilən formada kombinasiya edilə
bilər.
a)
b)
Şəkil 1. Oxları paralel torna-frezləmə (a) və orto-
qonal torna-frezləmənin ümumi görünüşü (b)
Bu üsulla alınan səthlərin keyfiyyəti, əsasən
isə optik görünüşündə alətin izlərinin qabarıq
nəzərə çarpmasının qarşısını fırlanma tezliyi və
uzununa verişin qiymətini optimallaşdırmaqla
almaq olur.
(alm. das Drehfräsen, ingl.
Turn-milling)
Tökmə arzuolunan məmula uyğun →qəlibin
ağırlıq və ya mərkəzdənqaçma qüvvəsi, və ya
təzyiq altında ərimiş metalla doldurulması və
orada bərkiməsidır. Verilmiş tapşırıqdan asılı
olaraq tökmə kasa, tiqel, dönəbilən və ya
aşağıdan tıxaca malik çalovlarla yerinə yeti-
rilir. Yarımfabrikat və hissələrin tökülməsi
fərqlənir. Yarımfabrikat deformasiya və ya
kəsmə ilə sonrakı emalı nəzərdə tutulan tö-
küklərdir. Burada karputların qum qəliblərində
tökülməsi və ya fasiləsiz tökmə üsulu tətbiq
tapır. Karputlar (bloklar) en kəsiyi kvadrat,
düzbucaqlı və ya poliqonal olan →kokillərdə
əldə edilir. Böyük blokları çox hallarda üstdən
tökürlər. Polad istehsalında bu növ blokların
çəkisi 6t-a qədər çatır. Kiçik bloklar aşağıdan
yuxarıya tökülür (→Polad tökmə üsulu). Bu
üsulla eyni zamanda bir neçə tökük əldə edilə
bilir (şəkil 1). Aşağıdan tökmə bərkimə pro-
sesininə görə yuxarıdan tökməyə nisbətən daha
yaxşı səth parametrlərinə malik töküklər verir.
Şəkil 1. Yuxarıdan və altdan tökmə
1-blok kokili, 2-tökmə lövhəsi, 3-tökmə çuxuru, 4-
ərintinin daxil edilməsi, 5-ərinti, 6-tökmə borusu, 7-
kanal ulduzu
Hal hazırda yarımfabrikat metal →töküklərin
hazırlanması üçün ən geniş yayılmış fasiləsiz
tökmə üsuludur. Çubuq şəklində tökülən
materialı nəzəri cəhətdən sonsuz uzunluqda
almaq olur. Böyük uzunluqda çubuğu almaq
üçün prosesi yuxarıdan aşağıya yox, maili
şəkildə yerinə yetirirlər. Çünki birinci halda
tökmə istehsalı yerləşən binanın hündürlüyü
yüksək olur və əməliyyatı əlverişsiz edər. Ona
görə də, müasir fasiləsiz tökmə qurğularının
yalnız bir hissəsi şaquli olur, yerdə qalan hissə
isə qövs üzrə yerləşir (şəkil 2). Tökmə zamanı
maye metal kokilə daxil olduqda soyuma
nəticəsində onun xaricində bərkimiş metaldan
qabıq yaranır. Metal daimi hərəkətdə oldu-
ğundan soyuma müddəti kiçik olur və metal
ilkin zonanı üzü bərkimiş şəkildə tərk edir.
Sonrakı bərkimə diyircəklər arasında hərəkət