I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

II - BOB. IONLASHTIRUVCHI NURLANISHLAR MANBALARI 
2.1.
 
Ionlashtiruvchi nurlanishlar manbalari klassifikatsiyasi 
O‘zining kelib chiqishiga ko‘ra ionlashtiruvchi nurlanish manbalari tabiiy va 
texnogen ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Tabiiy manbalar qatoriga koinotdan keladigan 
nurlanishlar va er (tuproq)da, suvda, havoda, biosferaning boshqa unsurlari, oziq 
moddalar va inson tanasidagi tabiiy radionuklidlarning nurlanishlari kiradi. Bular 
tabiiy radiatsion fonni
tashkil etadi. 
Texnogen
manbalar qatoriga foydali qo‘llash uchun yaratilgan yoki ushbu 
faoliyatni natijasida sodir bo‘ladigan ionlashtiruvchi nurlanishlar kiradi. Texnogen 
manbalardan chiqadigan nurlanishlar normal yoki avariyaviy xolat bo‘lishidan qat’iy 
nazar, bemorlarni tibbiy nurlantirishdan tashqari 
texnogen nurlanishlar
deyiladi.
-
Tabiiy manbalar 
-
Tabiiy muolajalar 
2.1-rasm. Barcha nurlanish manbalaridan aholiga ta’sir etadigan jami nurlanish dozasi 
Ionlashtiruvchi nurlanish umumiy fonining ko‘proq qismi (70%dan ortiq)ni 
tabiiy manbalar tashkil etadi (2.1-rasm). Tibbiy muassasalardagi uskunalar bilan 
bog‘liq nurlanishlar 26% ni, boshqalar esa 2% ni tashkil etadi. Shunday nisbat 
bo‘lishiga qaramay jamoatchilikni boshqa manbalar (2%) havotirga soladi.
2.2.
 
Fazoviy nurlanishlar. Tabiiy nurlanishlar 
Koinotdan kelayotgan nurlanishlarni birlamchi va ikkilamchi guruxlarga bo‘lish 
mumkin. 
Birlamchi nurlanishlarga
neytronlar (90%) va α-zarrachalar (7%), shuningdek 
yadro (xatto og‘ir yadrolar) zarrachalari, elektronlar pozitronlar gamma kvantlar, 
rentgen nurlari oqimi ko‘rinishida bo‘ladi. Ushbu nurlanish fazoda izotrop xolatda 
bo‘lib (ya’ni yo‘nalishga bog‘liq emas) va vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmaydi.

---

40 
Birlamchi koinot nurlanishining manbasi kamroq darajada quyosh bo‘lib, asosan 
galaktikadan keladigan koinot nurlaridir (o‘ta yangi yulduzlarning portlashi). Gap 
shundaki ba’zi yulduzlar o‘zining evolyusiyasida gravitatsion kollaps (siqilish) 
natijasida portlaydi, bunda uning markaziy qismi neytron yulduz (pulsar)ga aylanadi, 
tashqi qatlam moddalari esa sekundiga bir necha ming kilometr tezlik bilan tarqala 
boshlaydi.
Birlamchi koinot nurlanishining Er atmosferasidagi atomlar yadrolari bilan 
ta’sirlashishi oqibatida ko‘plab yadroviy reaksiyalar va shuningdek tormozlanish 
nurlanishi xosil bo‘ladi. Natijada yangi engil elementlarning yadrolari (kosmogen 
radionuklidlar 
14
S, 
3
N i 
32
R), shuningdek neytronlar, rentgen va γ-nurlanishlar xosil 
bo‘ladi. Bu o‘ziga xos