I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

1.4-jadval. Turli xildagi nurlanish uchun Q ning qiymatlari 
Nurlanish turlari 
Q
 
Rentgen va γ-nurlanishi 
1
 
Elektronlar va pozitronlar (β-nurlanish), energiyasiga bog‘liq ravishda 
1-1,5 
Protonlar, energiyasi 2 MeVdan ortiq,
5 
Protonlar, energiyasi 10 MeV atrofida, qaytarilganlardan tashqari 
10 
α-nurlanish, energiyasi 10 MeV dan kamroq 
20 
Qaytarilgan og‘ir yadrolar, bo‘lingan parchalar 
20 
Issiqlik neytronlari (neytronlar energiyasi5·10
-3
-0,2 eV) 
2 
Neytronlar energiyasi 0,2 eV dan 10 keV gacha 
5 
Neytronlar energiyasi 10 keV dan 100 keV gacha 
10 
Neytronlar energiyasi 100 keV dan 2 MeV gacha 
20 
Neytronlar energiyasi 2 MeV dan 20 MeV gacha 
10 
Neytronlar energiyasi 20 MeV dan ortiq 
5 
 
Ishlab chiqarish xodimlarining ionlashtiruvchi nurlanish ta’sirida sog‘lig‘iga 
zarar etishi mumkinligini baholash uchun 
ekvivalent doza (N) 
tushunchasi kiritilgan. 
Bu kattalik biror organ yoki to‘qima tomonidan yutilgan (singdirilgan) doza D ni 
ushbu turdagi nurlanish uchun aniqlovchi koeffitsient Q (o‘lchov birligisiz)ga 
ko‘paytmasi kabi aniqlanadi, ya’ni: 
H=D·
Q
. 
Xalqaro birliklar sistemasida ekvivalent doza birligi qilib - 
zivert (Zv) 
qabul 
qilingan (1 Zv = 100 ber).

---

37 
Effektiv doza
– tashqi nurlanish xolatida effektiv doza E
tashqi
ekvivalent dozalar 
hamda to‘qima va organlarning tegishli aniqlovchi (salmog‘ini ko‘rsatuvchi) H
T
koeffitsient lariga ko‘paytmasi yig‘indisi W
T 
shaklida aniqlanadi: 


=
T
T
T
H
W
E

Effektiv doza birligi qilib - 
zivert (Zv) 
qabul qilingan. 
Effektiv doza - butun tana yoki bir necha organ va to‘qimalar nurlanishi 
oqibatida insonga yetkazilgan zarar miqdorini ko‘rsatadi.
Yuzalarning radioaktiv moddalar bilan ifloslanish darajasining parch/min sm
2
da 
ifodalanishi ifloslanish zichligi deyiladi. Mahsulot hajm birligidagi radioaktiv 
moddalar miqdori ularning