I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

asoslash prinsipi
— inson va jamiyat uchun keltiradigan foydasi agar (tabiiy 
radiatsiyaviy fonga qo‘shimcha ravishda) etkazishi ehtimol tutilayotgan xavfdan ortiq 
bo‘lmasa, ionlashtiruvchi nurlanish manbalaridan foydalanishga oid faoliyatning 
barcha turlarini taqiqlash; 
minimallashtirish prinsipi
— ionlashtiruvchi nurlanishning har qanday 
manbaidan foydalanilganda nurlanish olishning individual dozalarini fuqarolar 
sog‘lig‘iga xavfsiz bo‘lgan chegarada va nurlanish olayotgan shaxslar sonini mumkin 
qadar oz darajada bo‘lishini saqlab turish. 
Radiatsion xavfsizlik prinsiplarining huquqiy asoslari bo‘lib 2000 yil 1 
yanvardan kuchga kiritilgan sanitar-epidemiologik me’yorlar (SP 2.6.1. 758-99) 
kategoriyaidagi hujjat “Radiatsion xavfsizlik normalari (RXN-99 (НРБ-нормы 
радиационной безопасности))” huquqiy asos hisoblanadi.
Radiatsion xavfsizlikda “Ruxsat etiladigan miqdor” ko‘rsatkichi asosiy 
baholovchi hisoblanadi. Uning ma’nosi 50 yil davomida bir tekisda nurlanish olib 
sog‘ligiga sezilarli ta’sir etmaydigan miqdor tushuniladi.
RXN-2006 da nurlanganlarning quyidagi kategoriyalari kiradi: 
-
texnogen manbalar bilan ishlovchi xodimlar va shaxslar(A gruppa) yoki ish
sharoiti bo‘yicha uning ta’sirida bo‘ladiganlar (B gruppa);

---

98 
-
barcha aholi shu jumladan barcha sohasidan qat’y nazar ishlab chiqarishda 
ishtirok etuvchilar;
RXN-2006 da nurlangan shaxslar kategoriyasi uchun chegaraviy doza qiymati
berilgan (5.1-jadval). Bunga tabiy nurlanish, tibbiy nurlantiruvchi asboblardan 
nurlanish dozasi kirmagan. Bular uchun maxsus chegaralovlar belgilangan. 
 
5.1-jadval. Nurlanishning asosiy chegaraviy dozasi
Me’yorlanadigan 
miqdor 
Chegaraviy doza 
xodimlar* 
(A guruxi) 
aholi 
Effektiv doza 
Har qanday 5 yillik uchun 
o‘rtacha 20 mZv, ammo 
yiliga 50 mZv/yil dan ko‘p 
emas.
1 mZv/yil har qanday 5 
yilga, ammo 5 mZv/yil 
dan ko‘p emas.
Ko‘z gavxarida,
terida**, 
qo‘l va oyoqlar panja 
va yuzalarida yillik 
ekvivalent doza 
150 mZv 
500 mZv 
500 mZv 
15 mZv 
50mZv 
50mZv 
Izoh:
* 
A gruppasiga kirgan barchalar uchun nurlanish dozasi darajasi A gruppa
xodimlari uchun ¼ miqdordan oshmasligi kerak.
**Qobiq qatlam uchun o‘rtacha 5 mg/sm
2
 , kaft qobiq qatlami uchun 40 mg/sm
2
.
Tashqi va ichki nurlanish ta’sir etgan vaqtda tashqi nurlanish dozasi chegaraviy 
miqdordan oshishi kerak emas, nuklidlarning yillik tushishi 1 dan oshmasligi kerak.
45 yoshgacha bo‘lgan ayollar uchun teridagi va qorindan pastki qismidagi
nurlanish dozasi oyiga 1 mZv dan oshmasligi kerak, organizmga nuklidlarni yillik 
tushishi miqdori xodimlarga nisbatan 1/20 dan oshmasligi kerak. Shunda 2 
oylikkacha bo‘lgan homiladi nurlanish 1 1 mZv dan oshmaydi.
Agarda ishlovchi ayollarda homiladorligi ma’lum bo‘lsa uni nurlanish ta’sir 
etmaydigan boshqa ishga o‘tkaziladi.
21 yoshgacha yoshlar ionlashuvchi nurlanish bilan bog‘liq faoliyat bilan 
shug‘ullansa ular B gruppaga kiritiladi.

---

99 
Mutloq sog‘lom odamlarda nurlanish bilan bog‘liq profilaktik (tibbiy ko‘rik va 
b) ishlar, tadqiqotlar o‘tkazishda yillik nurlanish darajasi 1 mZv dan oshmasligi 
kerak.
Ionlashuvchi nurlanishda RXN-2006 prinsiplarini joriy qilishda ehtimoliy 
yo‘qotishni hisoblash va ijtimoiy-iqtisodiy xarajatlarni asoslash bilan nurlanishni 
jamoaviy samarali dozasi (1 chel-Zv)da 1 kishi-yil yo‘qotishga olib kelishi 
aniqlangan.
RXN-2006 da shaxsiy va jamoaviy tavakkal tushunchasi kiritiligan hamda 
nurlanish ta’sirining maksimal tavakkal darajasi miqdori berilgan. Shu normaga 
asosan nurlanishning kam dozasida (0.5 mZv dan kam) shaxsiy va jamoaviy tavakkal 
hosil bo‘lishining ehtimoliy samarasi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi
E
r
E
p
r
E


=
)
(
; 
,
)
(
E
E
E
S
r
S
p
R


=
(
5.1) 
bu erda:
r, R-talluqli ravishda shaxsiy va jamoaviy tavakkal;
E, S
E
- talluqli ravishda shaxsiy va jamoaviy doza samaradorligi;
р(E), p(S
E
) – talluqli ravishda E va S
E
- hosil qiladigan ehtimoliy 
holatlar(sabablar); 
r
E
–o‘limli va o‘limsiz rak, jiddiy avlodga ta’sirning tavakkal koeffitsienti. 
Tavakkal koeffitsienti: 
E
< 200 mZv/ odam da
 r
E
=
5,6×10
-2
l/odam.-Zv
xodimlar uchun; 
E
> 200 mZv/ odam
 da r
E
=
1,1×10
-1
l/ odam.-Zv
E
< 200 mZv/ odam
 da r
E
=
7,3×10
-2
l/ odam.-Zv
aholi uchun. 
E
> 200 mZv/ odam
 da r
E
=
1,5×10
-1
1/ odam.-Zv
da og‘ir oqibatli bo‘sag‘aviy samara uchun 
r=r(E); R=p(E)·N, 
 
bu erda: 
N- E>
0,5 Zv doza bilan radiatsion ta’sirga tushgandagi aholi soni.
RXN-2006 ga asosan potensial nurlanish riski quyidagi sharoitda hosil bo‘ladi
,
;
N
x
p
r
x
p
R

−
−

−
−





(5.2) 
bu erda:
ν – umumiy (to‘liq),
r
– asosiy ishlab chiqarish daromadlari; 
x
– muhofaza uchun xarajatlar;
α – risk(tavakkal) bahosi– birlik riskka pul ekvivalenti. 

---

100 
RXN-2006 da belgilanishi bo‘yicha riskni eng kam miqdorga tushirish ikkita 
holatni hisobga olib bajariladi:
-barcha ehtimoliy manbalardan bo‘ladigan riskning chegaraviy miqdori har bir 
ehtimoliy manbalarga o‘rnatilgan chegaraviy miqdorlardan kelib chiqib aniqlanadi;
-ehtimoliy nurlanish riskining eng kam darajasi mavjudki undan pastga 
tushirishga zaruriyat yo‘q, unga e’tibor bermasa ham bo‘ladi.
Texnogen nurlanish uchun shaxsiy risk chegarasi xodimlar uchun yiliga 1,0∙10
-3
, 
aholi uchun esa 5,0∙10
-5
belgilangan.
E’tibor berilmaydigan risk darajasi yiliga 10
-6
bo‘lib undan yuqori darajada risk 
albatta e’tiborli bo‘lishi kerak.