İ. A. Axundov

 

32 

Fizika,  kimya  və  başqa  dəqiq  elmlər  o  zaman  Qərbdə  sürətlə 

inkişaf  etməyə  başladığından  bu  elmlərin  nailiyyətləri  tibbə  daxil 

olub və xəstəliyin mahiyyəti haqqında yeni nəzəriyyələrin ortaya çıx-

masına kömək etdi. Bunlardan biri yatrofiziki nəzəriyyədir (həkimlik 

fizikası).  Bu  nəzəriyyənin  tərəfdarları  canlı  orqanizmin  funksional 

fəaliyyətini  həm  fizioloji  və  həmdə  patoloji  şəraitdə  sadəcə  fiziki 

qanunlar  ilə  izah  etməyə  çalışırdılar.  Məsələn,  onlar  hesab  edirdilər 

ki, ürək sadəcə bir nasos kimi fəaliyyət göstərir, ağciyərləri körük ilə 

müqayisə  edirdilər.  Belə  yanaşma  mexaniki  xarakter  daşıyıb, 

xəstəliyin mahiyyətinin açılmasına lazımi kömək göstərə bilmədi. 

İkinci  yatrokimyəvi  nəzəriyyədir  (həkimlik  kimyası).  Bu  nə-

zəriyyənin tərəfdarları xəstəlik zamanı orqanizmdə xüsusi ilə qanda 

baş verən kimyəvi dəyişikliklərin öyrənilməsinə böyük yer verirdi-

lər. Bu əlbəttə ki, lazımdır. Lakin bu nəzəriyyənin çatışmayan cəhəti 

ondan ibarət idi ki, onun tərəfdarları bu kimyəvi dəyişikliklərin ma-

hiyyətini  təbiətdən  kənar  qüvvələrdə  görürdülər.  İ.  M.  Seçenov 

(13.08.1829-15.11.1905)  bu  haqda  yazmışdır  ki,  canlı  orqanizmdə 

şübhəsiz fiziki və kimyəvi qanunlar vardır. Lakin sadəcə bu qanun-

lar  ilə  canlı  orqanizmdə  gedən  mürəkkəb  hadisələri  izah  etmək  ol-

maz. Burada materiyanın bioloji hərəkət qanunları əsas sayılmalıdır. 

Qərbdə bu zaman geniş yayılan xəstəliyin mahiyyəti haqqında 

olan  nəzəriyyələrdən  biri  də  məşhur  alman  patoloqu  Hanzemanın 

hemeopatik nəzəriyyəsidir. Adından göründüyü kimi bu nəzəriyyə-

nin  əsas  istiqaməti  oxşarı  oxşar  ilə  müalicə  etməkdən  ibarətdir. 

Onlar hesab edirdilər ki, məsələn, əgər xəstədə temperatur yüksəlib-

sə  onu  aşağı  salmağa  çalışmayıb  əksinə  onu  bir  daha  yüksəltmək 

lazımdır. Düzdür ki, müasir tibb də temperatur, ağrı və bir sıra digər 

xəstəliklərin  nişanələrinin  müəyyən  dərəcədə  müdafiəyə  uyğunlaş-

mada  rolu  göstərilmişdir.  Lakin  bu  heç  də  o  demək  deyil  ki,  bu 

prinsipi ümumiləşdirib, bütün hallara aid etmək lazımdır. 

Homeopatlara  xas  olan  ikinci  əsas  cəhət  ondan  ibarət  idi  ki, 

onlar  dərmanların  dozasını  o  qədər  azaldırdılar  ki,  faktiki  olaraq 

dərmanın  yalnız  izləri  saxlanılırdı.  O  zaman  civə,  arsen  və  bir  sıra 

digər  zəhərli  maddələrin  tibb  də  geniş  tətbiq  olunması  zamanı  bu 

---

 

33 

nəzəriyyənin  ortaya  çıxması  zəhərlənmələrin  qarşısının  alınmasına 

kömək  etdi.  Lakin  bütün  hallarda  dərmanların  müəyyən  miqdarı 

xəstə orqanizmə daxil olmalıdır. 

Homeopatları tənqid edənlər deyirlər ki, onların metodlarının 

düzgün  nəzəri  əsasları  yoxdur.  Bu  bir  həqiqətdir  ki,  bəzən  təcrübə 

nəzəriyyəni  üstələyir.  Elə  homeopatların  fikrincə  burada  da  belə 

olur. Onların istiqaməti guya müşahidə, təcrübə və hiss əsasında ya-

ranır. Bu nəzəriyyənin tərəfdarlarının əsas çatışmayan cəhətlərindən 

biri  də  odur  ki,  homeopatlar  eksperimentin  əhəmiyyətini  tibb  də 

inkar  edirlər.  Ona  görə  ki,  heyvan  öz  təəssüratını  izah  edə  bilmir. 

Həqiqətən eksperimentdə alınan nəticələr dərhal klinikaya daxil ola 

bilməz.  Lakin  heç  də  eksperimentin  olduqca  böyük  rolunu  müasir 

tibbin inkişafında inkar etmək mümkün deyildir. Xüsusi ilə dərman 

maddələrinin  təsiri  və  onların  təsir  mexanizminin  aydınlaşdırılma-

sında eksperimentin rolu olduqca böyükdür. Elə dərmanlar haqqın-

da  söhbət  getdikdə  homeopatlar  hesab  edirlər  ki,  guya  dərmanlar 

özləri  də  patogen  amillərə  oxşar  təsirə  malikdirlər.  Guya  dərman 

vermək “yaraya duz səpmək kimidir”. Elə məhz buna görə də onlar 

dərmanın dozasını olduqca azaldıb, ən əlverişli kiçik doza axtarırlar. 

Bütün bunlara baxmayaraq hal-hazırda homeopatiyanın tərəfdarları 

az  deyildir.  Böyük  şəhərlərin  əksəriyyətində  homeopatik  apteklər 

açılır. Lakin qeyd olunan fikirlərə əsasən bu nəzəriyyəyə tənqidi ya-

naşmaq lazımdır. 

Göründüyü  kimi  Renessans  dövründə  xəstəliyin  mahiyyəti 

haqqında olan nəzəriyyələr də bu məsələnin həllinə lazımi dərəcədə 

kömək göstərə bilməmişlər. Lakin elə bu dövrdə tibb sahəsində bir 

sıra  məşhur  alimlər  elmlərin    özülünü  qoymağa  kömək  etmişdilər. 

Məsələn,  Andrey  Vezali  (31.12.1514-15.10.1564)  müasir  anatomi-

yanın  əsasını  qoyur.  Uilyam  Harvey  (01.04.1578-03.06.1657)  qan 

dövranı  haqqında  təlim  irəli  sürür.  Rene  Dekart  (31.03.1596-

11.02.1650) refleks qövsü haqqında fikri öyrənir. Marçello Malpigi 

(10.03.1628-30.09.1694)  ilk  dəfə  böyrəklərdə  kapillyar  sistemin 

olmasını  göstərir.  C.  Morqani  (1682-1771)  xəstəliklərin  təsnifatı, 

lokalizasiyası  və  səbəbi  haqqında  təsəvvür  irəli  sürür.  Bişa            

---

 

34 

(1771-1802)  proseslərin  lokalizasiyası  ilə  gedişi  arasında  əlaqəni, 

funksional  və  morfoloji  dəyişikliklərin  əlaqəsini  aydınlaşdırmağa 

çalışır və s. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu fikirlərin əksəriyyəti 

hələ  onlardan  xeyli  əvvəl  orta  əsrlərdə  Şərq  alimləri  Ər-Razi,  İbn 

Sina, İsmayıl Cürcani və onların da davamçıları tərəfindən öyrənil-

məyə başlanmışdır. 

Xəstəliyin  mahiyyətinin  müasir  səviyyədə  elmi  əsaslar  üzə-

rində öyrənilməsi XIX əsrdən başlanır. Burada ilk növbədə Fransız 

alimi Klod Bernar (12.07.1813-10.02.1878) və onun məktəbi ekspe-

rimentdə  patoloji  proseslərin  mahiyyətini  öyrənirdilər.  Bundan  əv-

vəl eksperiment fizioloji praktikada tətbiq olunurdu. XIX əsrdə Ru-

siyada  patologiyanın  eksperimentdə  öyrənmək  də  A.  M.  Filoma-

fitskinin böyük rolu olmuşdur. 

XIX  əsrin  əvvəllərində  mikroskopun  kəşfi  xəstəliyin  mahiy-

yətinin  öyrənilməsinə  bir  neçə  cəhətdən  kömək  etdi.  İlk  növbədə 

mikroskop vasitəsi ilə infeksion xəstəliklərin amilləri tapıldı. Digər 

tərəfdən  mikroskop  vasitəsilə  şişlər,  atrofiya,  distrofiya,  ateroskle-

roz və bir çox digər patoloji proseslərdə hüceyrə səviyyəsində gedən 

dəyişikliklər  öyrənildi.  Hüceyrə  patologiyasının  əsasını  qoyan, 

məşhur alman patoloqu R. Virxovun (13.10.1821-05.10.1902) nəzə-

riyyəsi  yarım  əsrdən  çox  xəstəliyin  mahiyyətinin  öyrənilməsində 

hakim  nəzəriyyə  sayılırdı.  İlk  dəfə  İ.  M.  Seçenov,  S.  P.  Botkin 

(05(17).09.1832-12(24).12.1889),  İ.  P.  Pavlov  (26.09.1849-

27.02.1936)  və  başqa  alimlər  bu  nəzəriyyəni  tənqid  edərək  onun 

çatışmayan cəhətlərini aydınlaşdırdılar. Onlar göstərdilər ki, heç də 

orqanizmə  sadəcə  hüceyrələrin  yığını  kimi  baxmaq  düzgün  deyil. 

Belə  yanaşma  orqanizmin  vəhdətini  inkar  edir,  müdafiə  və  uyğun-

laşma reaksiyalarını patologiyada necə lazımdır qiymətləndirmir. 

Həmin  bu  alimlərin  xəstəliyin  mahiyyəti  haqqında  irəli  sür-

dükləri nervizm nəzəriyyəsi müasir tibb də qəbul edilmiş ən düzgün 

nəzəriyyə  sayılır.  Hal-hazırda  xəstəliyin  mahiyyətinin  aydınlaşma-

sına, tarixi nöqteyi-nəzərdən yanaşdıqda demək olar ki, bütün dün-

yada nervizm nəzəriyyəsi əsas sayıla bilər. Lakin eyni halda göstər-

mək lazımdır ki, Qərb də bu barədə geniş  yayılan nəzəriyyələr içə-

---