İ. A. Axundov

 

29 

təliyin  mahiyyəti  haqqında  məsələlərə  müxtəlif  konfranslarda  mü-

əyyən yer verilir. 

Qədim zamanlarda həkimlər xəstəliyin mahiyyəti ilə dərindən 

tanış  olmadıqları  üçün  belə  təsəvvür  edirdilər  ki,  xəstəliyin  bütün 

təzahürlərini  aradan  qaldırmağa  çalışmaq  lazımdır.  Lakin  son 

zamanlar aparılan tədqiqatlar göstərir ki, məsələ heç də belə deyil. 

Xəstə  orqanizmdə  baş  verən  dəyişikliklərin  əksəri  orqanizmin  mü-

dafiə  və  uyğunlaşma  reaksiyalarına  aid  olduğundan  onları  nəinki 

saxlamaq  hətta  bəzən  gücləndirmək  də  lazımdır.  Lap  elə  xəstəlik-

lərin yaxşı məlum olan nişanələrindən biri də qızdırmadır ki, bu za-

man  orqanizmin  müdafiəyə  uyğunlaşma  reaksiyaları  səfərbərliyə 

alınır. Yüksək hərarət, viruslar və bir sıra digər mikrobların artması, 

inkişafın qarşısını alır və s. Hətta xəstəliyin ən xoşa gəlməz nişanəsi 

olan ağrının da müəyyən müdafiəedici rolu göstərilmişdir. Necə de-

yirlər  ki,  ağrı-orqanizmin  keşiyində  duran  və  sağlamlığı  qoruyan 

köpəkdir.  Əgər  şişlər  və  bir  sıra  digər  xəstəliklər  də  ağrı  əvvəldən 

baş versə idi insan onun qarşısının alınmasında lazımi tədbirlər gö-

rərdi.  Lakin  burada  ağrı  o  zaman  baş  verir  ki,  şişin  metastazları 

bütün bədənə yayılır və xəstə ümidsiz vəziyyətə gəlib çatır. Beləlik-

lə,  xəstəliklərin  bir  sıra  nişanələrinin  müdafiəedici  əhəmiyyətinə 

şərti yanaşmaq lazımdır. 

İnsanlarda  xəstəliyin  mahiyyətini  dərk  etməyə  çalışmaq  hələ 

lap qədim zamanlardan məlum olmuşdur və bu məsələnin aydınlaş-

dırılmasında C. H. Təqdisi tədqiqatlarında tarixi yanaşmaya böyük 

yer  vermişdir.  O,  qeyd  edir  ki,  ibtidai  icma  dövründə  insanların 

dünya görünüşü olduqca məhdud olduğundan onlar xəstəliyi qəzəbli 

ruhların bədənə daxil olması ilə izah etmişdirlər. Xəstəlik haqqında 

belə  təsəvvür  ibtidai  animizm  (anima-canlı  deməkdir)  adı  ilə  məş-

hurdur. 

Quldarlıq dövründə də xəstəliyin mahiyyətinin öyrənilməsi və 

xəstəliklərin  müalicəsi  ilə  müəyyən  şəxslər  məşğul  olmağa  başla-

yırdılar. Bu haqda toplanan məlumatlar həmin şəxslər tərəfindən nə-

sildən-nəslə  şifahi  verilirdi.  Xəstəliyin  mahiyyətinin  öyrənilməsinə 

aid olan bu dövrə ibtidai emprizm deyilir (emprizm-şifahi məluma-

---

 

30 

tın verilməsi deməkdir). Yazılı nitq yarandıqdan sonra bu məlumat 

toplanmağa  başlanır  və  onların  əsasında  da  xalq  təbabəti  yaranır. 

Məlum  olduğu  kimi  müasir  tibb  xalq  təbabətinin  nailiyyətlərinə 

böyük maraq göstərib, onları dərindən öyrənir. Və xalq təbabətinin 

bir çox məsələləri müasir tibb də geniş tətbiq olunmağa başlayır. 

Xəstəliyin  mahiyyətinin  öyrənilməsində  canlanma  antik  döv-

ründə  Qədim  Yunanıstanda  olub.  İlk  dəfə  olaraq  burada  xəstəliyin 

mahiyyətinin  öyrənilməsində  nəzəriyyələr  meydana  çıxmağa  baş-

layır.  İlk  nəzəriyyə  tibbin  atası  sayılan  Hippokratın          (e.  ə.  460-

377)  qədim  humoral  nəzəriyyəsidir  (müasir  tibb  də  neyrohumoral 

nəzəriyyə  vardır).  Bu  nəzəriyyə  xəstəliyin  baş  verməsinin  orqa-

nizmdə olan dörd mayenin (qara öd, sarı öd, selik və bəlğəm) müva-

zinətinin pozulması ilə izah edilir. Maraqlıdır ki, hələ qədim Yunan 

mədəniyyətindən  VIII  min  il  əvvəl  atəşpərəstlərin  müqəddəs  kitabı 

olan “Avesta”da bu mayelər belə adlanır; qara qan, al qan, selik və 

bəlğəm. Bu daha düzgün sayılmalıdır. Ona görə ki, sarı və qara öd 

bədəndə yoxdur. Lakin qara qan və al qan deməklə arterial və venoz 

qan nəzərdə tutulur. 

Tarixçilərin  yazdığına  görə  Makedoniyalı  İsgəndərə  (e.  ə. 

356-323)  otuz  üç  cilddən  ibarət  olan  qədim  Azərbaycan  ərazisində 

Zərdüşt  (Zərdüşt  Makedoniyalı  İsgəndərdən  258  il  əvvəl  yaşa-

mışdır)  tərəfindən  yazılan  “Avesta”  haqqında  məlumatı  dedikdə  o, 

burada  nədən  söhbət  getdiyini  soruşur.  Bildikdə  ki,  orada  insan 

hüququ və bir çox digər həyatı məsələlər ilə bərabər tibbə geniş yer 

verilir, onda Makedoniyalı İsgəndər əmr edir ki; “Avesta”nın tibbi 

məsələlərini  tezliklə  yunan  dilinə  tərcümə  edib,  “Avesta”nı 

yandırın. Tərcüməçilər tələsdiklərindən al və qara qan əvəzinə sarı 

və qara öd yazırlar. Əlbəttə bununla biz heç də Hippokratın xəstəlik 

haqqında irəli sürdüyü ilk nəzəriyyənin əhəmiyyətini inkar etmirik. 

Göründüyü  kimi  “Avesta”da  yandılırmış  və  ondan  yalnız  üç  cild 

bizə gəlib çatmışdır. Amma Hippoktarın əsərlərinin məcmusu möv-

cuddur.  Elə  bəlkə  də  Hippokratın  qədim  humoral  nəzəriyyəsinin 

inkişafı əsasında müasir neyro-humoral nəzəriyyə yaranmışdır. 

---

 

31 

Xətəliyin  mahiyyəti  haqqında  ikinci  mühüm  nəzəriyyə  yenə 

də qədim yunan alimi Demokritin (e. ə. 460-370) otomistik nəzəriy-

yəsidir. Bu nəzəriyyə ona görə belə adlanır ki, Demokrit sağlamlıq 

və  xəstəliyi  orqanizmin  atomlarının  quruluşu  ilə  əlaqədar  görmüş-

dür.  Bu  nəzəriyyə  həm  də  solidar  nəzəriyyə  adlanır  (solidos-möh-

kəm  deməkdir).  O  zaman  hesab  edirdilər  ki,  atomlar  maddənin  ən 

möhkəm hissəsidir. Məlum olduğu kimi hal-hazırda xəstəlik nəinki 

atomlar hətta molekulyar və submolekulyar səviyyədə öyrənilir. 

Qədim  Roma  alimi  Qalenin  (130-200)  də  özünə  xas  olan  bir 

nəzəriyyəsi olmamasına baxmayaraq xəstəliyin mahiyyətinin aydın-

laşdırılmasında və xəstəliyin müalicəsində böyük xidməti olmuşdur. 

Onun  adı  ilə  müasir  tibbdə  geniş  tətbiq  olunan  Qalen  preparatları 

böyük əhəmiyyətə malikdir. 

Qərbdə  bəşəriyyətin  ən  qaranlıq  dövrü  sayılan  orta  əsrlərdə 

tibbdə  mistik,  isxalastik  nəzəriyyələr  inkişaf  etməyə  başlayır.  Xəs-

təliklərin  öyrənilməsi  və  müalicəsi  ilə  həkimlər  deyil,  kilsə  işçiləri 

məşğul olurdular. Elə məhz buna görə də o dövr də Qərb də xəstə-

liyin  mahiyyətinin  aydınlaşdırılmasında  nəinki  heç  bir  irəliləyiş 

olmur, hətta geriyə inkişaf baş verirdi. 

Lakin elə bu dövrdə Şərqin dahi alimləri, tibb elminin klassik-

ləri (Ər-Razi,  İbn Sina,  İsmayıl Cürcani),  onların bir çox tələbələri 

xüsusi ilə Azərbaycanın həkim və alimləri (Mahmud İbn İlyas, Mə-

həmməd Yusifi) və bir çox başqaları qədim yunan elmi və mədəniy-

yəti ilə yaxından tanış olaraq onu inkişaf etdirirlər. Və bu sahədə bir 

çox  yeni  nailiyyətlər  əldə  etmişlər.  Özbəkistan  EA-sı  tərəfindən 

səksəninci  illərin  əvvəllərində  nəşr  olunan  İbn  Sinanın  beş  cildli 

“Tibb  qanunu”  kitabının  mündəricatına  nəzər  saldıqda  görürük  ki, 

bu  böyük  alim  tibbin  bir  çox  məsələləri  haqqında  hələ  min  il 

bundan əvvəl necə müasir şəkildə düşünmüşdür. 

Renessans  dövründə  kapitalizmin  inkişafı  nəticəsində  insan-

ların sağlamlığı yenə diqqət mərkəzində olduğundan tibbin inkişafı 

və  xəstəliyin  mahiyyətinin  aydınlaşdırılmasında  Qərb  də  bir  sıra 

nəzəriyyələr meydana çıxmağa başlayır. 

---